Trong kỷ nguyên số, mọi hành động và lời nói đều có thể bị ghi lại vĩnh viễn trên Internet, khiến chúng ta dễ dàng trở thành tâm điểm của những cuộc tranh luận công khai. Từ đó, “cancel culture” (văn hóa tẩy chay) nổi lên như một phương thức để cộng đồng cùng nhau phản đối, lên án những cá nhân có hành vi hoặc phát ngôn bị coi là sai trái. Hiểu một cách đơn giản, đây là hiện tượng một cá nhân bị cộng đồng mạng tẩy chay vì những gì họ đã làm hoặc nói, nhằm gây áp lực buộc người đó phải xin lỗi, sửa sai, hoặc gánh chịu hậu quả cho hành động của mình.
Các nghệ sĩ, thần tượng, và người có tầm ảnh hưởng thường trở thành mục tiêu chỉ trích nếu có những phát ngôn hoặc hành vi bị cho là không đúng mực. Gần đây, hiện tượng này cũng bắt đầu xuất hiện trên các nền tảng mạng xã hội tại Việt Nam.
Văn hóa tẩy chay không chỉ là một hiện tượng xã hội đơn thuần, mà còn là một biểu hiện phức tạp của cơ chế tâm lý cá nhân và tập thể, thể hiện qua những yếu tố sau:
**Hiệu ứng khử cá nhân hóa và tâm lý đám đông**
Theo định nghĩa của Cambridge Dictionary, văn hóa tẩy chay là hành động “ngừng ủng hộ một người nổi tiếng sau khi họ có hành vi hoặc phát ngôn bị cho là sai trái”.
Khác với những phản biện mang tính xây dựng, văn hóa tẩy chay thường mang tính trừng phạt tập thể, với mục tiêu loại bỏ hoàn toàn người bị tẩy chay khỏi đời sống xã hội hoặc sự nghiệp.
Một khảo sát của Pew Research Center (2021) cho thấy, 58% người Mỹ tin rằng văn hóa tẩy chay là một cách để buộc người khác phải chịu trách nhiệm, trong khi 38% lại xem đó là một hình thức kiểm duyệt quá mức.
Một yếu tố tâm lý nổi bật trong văn hóa tẩy chay là việc con người dễ dàng đánh mất cảm giác trách nhiệm khi hành động trong đám đông. Hiệu ứng này được gọi là “khử cá nhân hóa” (de-identification), một khái niệm do nhà tâm lý học Philip Zimbardo đề xuất.
Zimbardo giải thích rằng khi một cá nhân hành động trong đám đông hoặc ẩn danh trên mạng, họ có xu hướng giảm bớt cảm giác trách nhiệm và dễ bị cuốn vào những hành vi cực đoan hơn.
Nghiên cứu trên tạp chí Journal of Personality and Social Psychology (2007) cũng chỉ ra rằng, khi cảm thấy là một phần của một nhóm có cùng quan điểm, người dùng Internet có xu hướng công kích mạnh mẽ và thiếu lý trí hơn.
**Phẫn nộ đạo đức và dopamine xã hội**
Giáo sư Molly Crockett từ Đại học Yale cho rằng, mạng xã hội đã tạo điều kiện để mọi người dễ dàng và nhanh chóng thể hiện sự “phẫn nộ đạo đức”. Khi người dùng đăng tải những bài viết mang thái độ tiêu cực, não bộ sẽ tiết ra dopamine, mang lại cảm giác hưng phấn tương tự như khi thắng một trò chơi.
Nghiên cứu của Crockett trên Nature Human Behaviour (2017) cho thấy, hành vi này giúp cá nhân cảm thấy bản thân tốt đẹp hơn, và họ có xu hướng thể hiện thái độ cực đoan hơn trong những lần sau. Đây là một vòng xoáy nguy hiểm dẫn đến văn hóa trừng phạt.
“So sánh hướng xuống” (downward comparison) là một cơ chế tâm lý phổ biến trong văn hóa tẩy chay. Theo giáo sư Sarah Rose Cavanagh từ Đại học Simmons, việc chứng kiến những người nổi tiếng mắc lỗi và bị phán xét giúp những người bình thường cảm thấy an toàn và ưu việt hơn.
Đồng thời, văn hóa tẩy chay cũng tạo ra một ảo tưởng về quyền lực. Thông qua các hashtag hoặc bài đăng, người bình thường có thể tác động đến sự nghiệp và hình ảnh trước công chúng của người khác. Tâm lý kiểm soát và quyền lực này khiến họ cảm thấy bản thân đang đóng vai trò “cán cân công lý”, ngay cả khi chưa rõ đúng sai.
**Hậu quả của văn hóa tẩy chay**
Các nghiên cứu khoa học quốc tế đã chứng minh rằng, việc trở thành đối tượng bị “bóc phốt” hoặc tẩy chay trên mạng xã hội có thể gây ra nhiều hệ lụy nghiêm trọng đến sức khỏe tinh thần.
Phân tích của TherapyGroupDC (2022) chỉ ra rằng, những người bị tẩy chay thường phải đối mặt với các vấn đề tâm lý như rối loạn lo âu, trầm cảm, rối loạn stress sau sang chấn (PTSD), các vấn đề về giấc ngủ và cảm giác bị cô lập xã hội. Các triệu chứng này có thể xuất hiện ngay cả khi họ không vi phạm pháp luật.
Theo khảo sát của Hiệp hội Tâm lý Mỹ (APA) năm 2022, hơn 43% người trẻ cảm thấy mất kiểm soát cảm xúc khi liên tục tiếp xúc với các vụ đấu tố hay tẩy chay trên mạng xã hội.
Admin
Nguồn: VnExpress
