Đô thị Việt Nam, đặc biệt là ở các thành phố truyền thống như Hà Nội, Huế, Hội An, mang một vẻ đẹp độc đáo, một “vở nhạc kịch đô thị” đầy ngẫu hứng, sôi động, có chút lộn xộn nhưng lại vô cùng quyến rũ. Nơi đây, đường phố không chỉ là tuyến giao thông mà còn là không gian sinh hoạt cộng đồng, là sân khấu cho cuộc sống đời thường.
Khác với vẻ lạnh lùng của vỉa hè Paris hay sự rộng lớn, vắng vẻ của đại lộ Mỹ, vỉa hè Việt Nam sống động và biến đổi không ngừng theo thời gian. Buổi sáng là quán phở, trưa là cà phê, chiều đến sửa xe, tối lại thành quán nhậu. Chỉ với vài chiếc bàn nhựa, bếp gas mini và chiếc ô che tạm, một “doanh nghiệp siêu nhỏ” có thể xuất hiện và biến mất một cách nhanh chóng. Đường phố như một bản nhạc jazz, mọi thứ có vẻ ngẫu hứng nhưng vẫn tuân theo một cấu trúc ngầm: người bán quen chỗ, khách quen giờ, xe đỗ quen vị trí.
Từ góc độ quy hoạch, có thể coi đây là sự “lấn chiếm không gian công cộng”. Nhưng nếu bạn đứng ở lề đường, nhâm nhi ly trà đá, bạn sẽ thấy đây là nơi người Việt sống thật nhất. Không gian công cộng không chỉ để đi lại mà còn để sống. Vỉa hè có lẽ không phải là “linh hồn” của đô thị, nhưng người Việt đã sống như thể nó là vậy.
Trong khi người phương Tây thường định nghĩa không gian công cộng bằng những khái niệm cụ thể như quảng trường, phố đi bộ với thiết kế bài bản, thì vỉa hè Việt Nam lại là một phiên bản đời thực của sự linh hoạt: một không gian vừa riêng tư vừa công cộng, vừa để buôn bán vừa để nghỉ ngơi, có vẻ vô tổ chức nhưng lại ẩn chứa trật tự ngầm.
Jane Jacobs, một nhà nghiên cứu đô thị nổi tiếng, từng viết rằng những con phố sôi động là trái tim của một đô thị sống. Ở Việt Nam, điều này còn sâu sắc hơn: đường phố là một phần của hệ miễn dịch xã hội. Bạn không chỉ đi qua con phố, bạn sống cùng nó, tương tác với nó và đôi khi, chính nó chữa lành bạn. Bà cụ bán trứng vịt lộn ở góc phố có thể kể cho bạn nghe những câu chuyện thời bao cấp. Ông thợ sửa khóa phì phèo điếu cày và bình luận chính trị vỉa hè không thua gì các diễn đàn quốc hội. Đó là nơi kiến thức và cảm xúc được lan tỏa một cách tự nhiên, không cần internet. Đường phố là phiên bản Facebook đời thực, nơi bạn có thể cập nhật tin tức bằng mắt, bày tỏ sự yêu thích bằng ánh nhìn, bình luận bằng một câu cảm thán và chia sẻ bằng cách mời bạn bè cùng tham gia.
Triết lý “tùy cơ ứng biến” dường như là nguyên tắc vận hành đời sống đô thị Việt Nam. Người dân tự tạo ra không gian sống tinh thần của mình ngay trên vỉa hè, không cần kiến trúc sư hay điều phối viên cộng đồng.
Hãy hình dung một con ngõ nhỏ ở Hà Nội, nơi quán trà đá kê giữa đường nhưng xe vẫn len lỏi qua được, quần áo phơi ngay trên đầu, dưới là nồi nước phở bốc khói, cạnh đó là tiệm sửa xe với ông chủ vừa hút thuốc lào vừa sửa xe cho khách. Không ai thấy phiền hà, vì mọi người đều hiểu không gian sống là không gian được chia sẻ. Dù chật chội, nhưng ấm áp.
Không gian công cộng ở đây không “chết lâm sàng” như nhiều khu đô thị mới, mà thở, nói, ăn và sống cùng cư dân. Đó không phải là sự hỗn loạn, mà là một logic văn hóa đặc biệt, một sự níu kéo yếu tố “làng xóm” trong đô thị. Giữa không gian cá nhân và công cộng luôn có một vùng đệm: hiên nhà, bậc thềm, vỉa hè, lối đi chung. Ở đó, người ta vừa có thể ngồi chơi, vừa giữ được sự riêng tư. Các kiến trúc sư hiện đại gọi đó là “không gian bán công cộng”, còn người Việt gọi giản dị là “trước cửa nhà”.
Hãy thử nghĩ xem, ở bao nhiêu quốc gia bạn có thể gặp lại anh thợ cắt tóc quen, chị bán xôi cũ, ông giữ xe thân thiện chỉ bằng cách đi bộ quanh nhà trong vòng 200 mét?
Bạn đã bao giờ ngồi ở một ngã tư Hà Nội, nhìn dòng xe máy đan xen nhau mà không va chạm, người đi bộ luồn lách qua dòng xe như múa, rồi gánh hàng rong thản nhiên len lỏi giữa dòng đời?
Nếu Jane Jacobs còn sống và đi xe ôm qua phố Tạ Hiện vào một đêm thứ bảy, có lẽ bà sẽ thấy khái niệm “vũ điệu vỉa hè” của mình chỉ là sự khởi đầu. Ở đó, sự hỗn độn có trật tự đã tạo nên một sân khấu đô thị độc đáo. Trật tự không đến từ luật lệ, mà từ những giao ước ngầm, từ ánh mắt, tiếng còi, tiếng gọi nhau từ đầu phố.
Thật đáng tiếc khi đâu đó, một vài tuyến đường sau khi chỉnh trang lại trở nên trống vắng, nhạt nhòa. Những hàng quán lâu năm bị thay thế bởi các quán cà phê phong cách Hàn Quốc, cư dân gốc chuyển đi, chỉ còn lại du khách và chủ đầu tư. Phố cổ biến thành phim trường. Có một phần trách nhiệm thuộc về các kiến trúc sư, nhà quy hoạch và quản lý đô thị. Một không gian đẹp thôi là chưa đủ nếu nó không mời gọi người ta sống, trò chuyện và gắn bó. Nếu quên điều đó, chúng ta sẽ tiếp tục tạo ra những đô thị “đẹp nhưng buồn”, “hoành tráng nhưng vô cảm”.
Nếu phải so sánh đô thị Việt Nam với một loại hình âm nhạc, thì chắc chắn không phải là giao hưởng cổ điển mà là một bản jazz dân gian. Đường phố không cần được diễn giải bằng quá nhiều lý thuyết. Chỉ cần ngồi xuống một gánh bún riêu, nghe vài câu chuyện vỉa hè, bạn sẽ hiểu đây là nơi mà con người và không gian không thể tách rời.
Thiết kế đô thị không nên chỉ là sắp xếp giao thông, phân khu chức năng mà còn là tạo ra những tương tác xã hội tự nhiên. Kiến trúc sư cần lắng nghe không chỉ tiếng nói của chủ đầu tư mà cả tiếng rao hàng, tiếng cười vỉa hè. Họ nên thôi làm người “dọn dẹp sự hỗn loạn” mà hãy học cách quản lý tính tự phát một cách có kiểm soát. Và thực tế, đã có những tín hiệu tích cực.
Phố đi bộ Hồ Gươm, dù vẫn còn hạn chế, là một mô hình hòa giải giữa “quy hoạch” và “tự phát”. Hội An, hay thậm chí một vài góc nhỏ ở Phú Mỹ Hưng, đã thử nghiệm thành công mô hình “làng trong phố”, nơi người dân tham gia và tận hưởng “vở nhạc kịch đô thị”. Đáng tiếc là những mô hình này vẫn chỉ là ngoại lệ, chưa trở thành nguyên tắc.
Một góc nhìn khác cho thấy, Nghị quyết 68 của Bộ Chính trị về phát triển kinh tế tư nhân dường như đang góp phần hồi sinh sức sống đường phố, đảm bảo cho mọi tầng lớp tham gia vào sinh kế, gìn giữ những giá trị cộng đồng và kết nối xã hội. Nếu coi phố là một “bảo tàng sống”, thì điều cần bảo tồn không chỉ là kiến trúc mà còn là kịch bản sống đang diễn ra mỗi ngày. Và để làm được điều đó, cần ba yếu tố: không gian linh hoạt cho tương tác, cộng đồng được sống và tham gia vào các quyết định đô thị, và chính sách quản lý không rập khuôn.
Điều chúng ta còn thiếu là một quan điểm quy hoạch mềm dẻo. Một không gian lý tưởng không cần phải vuông vức, cũng không nhất thiết phải “xanh, sạch, đẹp” theo khuôn mẫu, mà cần chừa chỗ cho những điều bất ngờ, cho sự tự phát, cho con người được thể hiện. Một vỉa hè đủ rộng để vừa đi vừa ngồi, một quy định linh hoạt cho phép bán hàng nhỏ lẻ theo khung giờ, một khoảng sân chung giữa các dãy nhà như giếng làng trong đô thị.
Một đô thị đáng sống không phải là nơi mọi thứ được lên kế hoạch đến từng mét vuông, mà là nơi có những khoảng rối ngẫu nhiên nhưng đầy cảm xúc. Hãy để mỗi con phố được tiếp tục “diễn”, để mỗi người dân vẫn là diễn viên trong một vở kịch đô thị lộng lẫy và thân thuộc. Và khi đó, kiến trúc sư là người viết nên khung cảnh, còn người dân là linh hồn của vở kịch.
Admin
Nguồn: VnExpress
