Ngay khi vừa bước xuống xe, mùi khét lẹt, nồng nặc xộc thẳng vào mũi, bao trùm không gian mờ mịt bụi khói. Tôi tự nhủ, chắc chắn không thể trụ nổi quá 30 phút ở đây nếu không có mặt nạ phòng độc.
Gần 20 năm gắn bó với lĩnh vực dịch vụ thủ tục hải quan, tôi đã chứng kiến không ít những hệ lụy từ việc gia tăng rác thải rắn, rác thải công nghiệp do các doanh nghiệp lớn nhập khẩu và sử dụng công nghệ lạc hậu. Nhưng giây phút đứng trước tòa nhà điều hành, hít thở khó khăn, tôi mới thực sự thấm thía cái giá đắt đỏ mà môi trường phải gánh chịu để đổi lấy tăng trưởng kinh tế.
Những tranh luận về việc hạn chế xe máy chạy xăng trong khu vực trung tâm Hà Nội rất quan trọng và cần thiết. Tuy nhiên, theo tôi, điều này vô tình làm lu mờ đi nội dung bao quát và tinh thần chủ đạo của Chỉ thị 20 về vấn đề môi trường.
Chỉ thị 20 đưa ra những chủ trương và hướng dẫn về khuôn khổ pháp lý, quản lý môi trường ở mức độ chặt chẽ hơn đối với tất cả các doanh nghiệp. Đặc biệt, các doanh nghiệp có vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI), nhất là trong các ngành có nguy cơ gây ô nhiễm cao, sẽ chịu tác động đáng kể.
Trong nhiều năm qua, Việt Nam nổi lên như một điểm đến hấp dẫn cho các nhà đầu tư nước ngoài nhờ vị trí địa lý chiến lược, tình hình chính trị – kinh tế ổn định, chi phí nhân công thấp và chính sách thu hút FDI cởi mở. Tính đến tháng 6/2024, Việt Nam có 40.544 dự án FDI còn hiệu lực với tổng vốn đăng ký gần 484,77 tỷ USD. Sáu tháng đầu năm 2025, xuất khẩu tiếp tục tăng trưởng 14,5%, trong đó khu vực FDI đóng góp 73%.
Tuy nhiên, bên cạnh những thành tựu đó là những mặt trái không thể phủ nhận, đặc biệt là những tổn hại về môi trường. Từ các tập đoàn đa quốc gia trong lĩnh vực điện tử, dệt may cho đến các chuỗi sản xuất tiêu dùng toàn cầu, nhiều doanh nghiệp tìm thấy ở Việt Nam một “vùng trú ẩn chi phí thấp”, nơi có những quy định về môi trường còn tương đối lỏng lẻo.
Nhiều địa phương ưu tiên phát triển công nghiệp hơn là kiểm soát ô nhiễm. Tình trạng xả thải không qua xử lý, sử dụng trái phép nhiên liệu ô nhiễm cao vẫn còn phổ biến ở không ít khu công nghiệp và làng nghề. Các hình thức xử phạt còn nhẹ tay, thiếu cơ chế giám sát độc lập, cùng với áp lực giữ chân nhà đầu tư khiến nhiều nơi “làm ngơ” trước các hành vi vi phạm môi trường.
Điều này đã tạo ra một lợi thế ngầm, biến Việt Nam trở thành điểm đến hấp dẫn không chỉ vì lao động rẻ mà còn vì chi phí môi trường rẻ, tức là khả năng bỏ qua các vấn đề ô nhiễm, tạm thời đánh đổi môi trường để lấy tăng trưởng kinh tế. Tuy nhiên, đây là một công thức tiềm ẩn nhiều bất ổn lâu dài.
Số liệu tại tọa đàm “Doanh nghiệp FDI trong tăng trưởng xanh của Việt Nam” do Cổng Thông tin điện tử Chính phủ tổ chức vào tháng 4/2023 cho thấy, chỉ có 5% doanh nghiệp FDI sử dụng công nghệ cao, 15% sử dụng công nghệ ở mức trung bình và 80% doanh nghiệp FDI sử dụng công nghệ lạc hậu.
Một khảo sát trước đó của Phòng nghiên cứu Chính sách PanNature cũng chỉ ra rằng có tới 80% khu công nghiệp vi phạm các quy định về môi trường; 23% doanh nghiệp FDI xả thải vượt quá quy chuẩn cho phép từ 5 đến 12 lần. Đáng chú ý, doanh nghiệp FDI chiếm tới 60% tổng số các doanh nghiệp xả thải vượt quy chuẩn.
Mô hình tăng trưởng dựa trên chi phí thấp, đặc biệt là chi phí môi trường thấp, đang dần đi đến giới hạn. Chỉ thị 20 yêu cầu các cấp chính quyền “quyết liệt ngăn chặn, giải quyết tình trạng ô nhiễm môi trường”, đồng thời siết chặt các chế tài xử phạt và giao trách nhiệm cụ thể theo nguyên tắc “6 rõ”. Đây không chỉ là một động thái hành chính mà còn là dấu hiệu rõ ràng cho thấy sự thay đổi trong cách Việt Nam định nghĩa về tăng trưởng.
Thông điệp chính của Chỉ thị 20 là sức khỏe môi trường chính là giới hạn của tăng trưởng. Tình trạng ô nhiễm không khí ở Hà Nội, ô nhiễm nguồn nước ở các đô thị lớn, và các điểm nóng môi trường tại các làng nghề hay khu công nghiệp đã vượt quá ngưỡng chịu đựng. Nếu không có các biện pháp mạnh tay, hậu quả về sức khỏe cộng đồng, niềm tin xã hội và năng lực cạnh tranh bền vững sẽ bị suy giảm nghiêm trọng.
Chỉ thị này đưa ra một số yêu cầu quan trọng:
Tăng cường chế tài, mở rộng thẩm quyền cưỡng chế, phạt nguội, cắt điện, nước, hạ mức xếp hạng tín dụng đối với các cơ sở gây ô nhiễm nghiêm trọng; tăng phí bảo vệ môi trường đối với khí thải của phương tiện giao thông và đối với nước thải hoặc giá dịch vụ thoát nước, xử lý nước thải.
Tăng cường đầu tư cho giám sát, quan trắc; thúc đẩy chia sẻ dữ liệu môi trường giữa các cơ quan chức năng. Danh sách các cơ sở phải lắp đặt, đã lắp đặt và chưa lắp đặt thiết bị quan trắc môi trường liên tục tự động sẽ được công khai.
Tăng cường quản lý nhà nước về bảo vệ môi trường trong các khu, cụm công nghiệp, cũng như việc nhập khẩu phương tiện, máy móc đã qua sử dụng, phế liệu làm nguyên liệu sản xuất.
Giao chỉ tiêu cụ thể: từng bộ, ngành, địa phương phải có kế hoạch với người chịu trách nhiệm rõ ràng; rà soát thể chế, xử lý các “điểm nghẽn” pháp luật, đặc biệt là các quy định chồng chéo, thiếu tính răn đe.
Quan trọng hơn, chính quyền trung ương thể hiện rõ thái độ không dung thứ cho các địa phương “mua rẻ” tăng trưởng bằng cách hy sinh môi trường.
Đối với cộng đồng đầu tư, đặc biệt là các doanh nghiệp sản xuất sử dụng nhiều tài nguyên và năng lượng, thông điệp từ Chính phủ là rất rõ ràng: chi phí môi trường tại Việt Nam sẽ không còn thấp như trước đây.
Nhiều ngành công nghiệp có thể sẽ phải đối mặt với nguy cơ mất lợi thế cạnh tranh, bao gồm xi măng, thép, giấy, dệt nhuộm, nhựa, vốn phụ thuộc phần lớn vào nhiên liệu hóa thạch, sử dụng nhiều nước và có tỷ lệ phát thải cao. Các nhà đầu tư trong các lĩnh vực này sẽ cần phải điều chỉnh lại mô hình hoạt động, nâng cấp công nghệ xử lý và tính toán lại chi phí trung hạn nếu muốn tiếp tục hoạt động tại Việt Nam.
Ngược lại, các doanh nghiệp công nghệ cao, sản xuất sạch hoặc có hệ thống tuân thủ ESG (Environmental – Social – Governance) nghiêm ngặt sẽ được hưởng lợi từ nguồn lực đất đai và các cơ chế ưu đãi. Trong bối cảnh các thị trường lớn như EU và Mỹ đang siết chặt các quy định về xuất xứ sản phẩm xanh, khả năng tuân thủ các tiêu chuẩn môi trường sẽ trở thành một lợi thế cạnh tranh chứ không phải là một gánh nặng.
Đây là thời điểm Việt Nam cần tái định vị chính mình, không còn là một “thiên đường chi phí thấp”. Mô hình “tăng trưởng bằng mọi giá” đã hoàn thành sứ mệnh lịch sử, nhưng không thể là một chiến lược dài hạn. Sự bền vững đòi hỏi Việt Nam phải đặt ra những giới hạn, và môi trường là một trong số đó.
Chỉ thị 20, nếu được thực thi một cách nghiêm túc, có thể trở thành một bước ngoặt trong chính sách thu hút FDI, chuyển từ việc thu hút bằng chi phí thấp sang thu hút bằng chất lượng hạ tầng, sự ổn định của thể chế và một môi trường minh bạch.
Việt Nam đang bước vào một giai đoạn chuyển mình chiến lược. Khi các chi phí vô hình, như môi trường và sức khỏe cộng đồng, bắt đầu được định giá đúng, thì mô hình “FDI giá rẻ” sẽ phải nhường chỗ cho một mô hình “FDI có trách nhiệm”. Sức hấp dẫn của Việt Nam trong mắt các nhà đầu tư sẽ không dễ dàng mất đi, nhưng bản chất sẽ thay đổi, không còn là một nơi dễ dãi với chi phí bẩn mà là một nơi nghiêm khắc với tăng trưởng chất lượng cao.
Admin
Nguồn: VnExpress
