Trong bối cảnh mật độ dân số và lưu lượng giao thông ngày càng tăng cao, nhiều thành phố đang đối mặt với nguy cơ ô nhiễm không khí nghiêm trọng. Để giải quyết vấn đề này, một số thành phố đã lựa chọn thiết lập các vùng phát thải thấp (Low Emission Zones – LEZ) hoặc thậm chí là các vùng không phát thải (Zero-Emission Zones – ZEZ).
Sự khác biệt cơ bản giữa hai loại hình này nằm ở tiêu chuẩn khí thải. Trong khi LEZ chủ yếu tập trung vào việc kiểm soát và giảm thiểu khí thải từ các phương tiện động cơ đốt trong, ZEZ lại là khu vực mà chỉ các phương tiện không phát thải như xe điện, xe đạp và người đi bộ được phép lưu thông tự do.
Theo Viện Tài nguyên Thế giới (WRI), một tổ chức có trụ sở tại Washington, D.C., chính sách ZEZ có thể mang lại những lợi ích đáng kể về môi trường và kinh tế mà không đòi hỏi nguồn ngân sách lớn. Nếu được thiết kế một cách hợp lý, ZEZ có thể giúp giảm lượng xe lưu thông, giảm tắc nghẽn giao thông và thúc đẩy sự phát triển của thị trường xe điện.
Mặc dù ZEZ được đánh giá cao về tiềm năng, song cũng vấp phải những lo ngại về tác động kinh tế – xã hội. Chi phí mua xe điện và khó khăn trong việc tiếp cận các dịch vụ vận chuyển có thể gây ảnh hưởng đến những người có thu nhập thấp hoặc các nhóm dân cư dễ bị tổn thương. Bên cạnh đó, các doanh nghiệp vận tải nhỏ có thể gặp khó khăn trong việc tiếp cận khách hàng, từ đó ảnh hưởng đến chuỗi cung ứng hàng hóa và thực phẩm.
Dù còn là một mô hình mới và đang trong quá trình hoàn thiện, ZEZ đã được một số thành phố trên thế giới triển khai. Theo báo cáo năm 2024 của WRI, khoảng 10 thành phố đã chính thức triển khai hoặc công bố các đề án thí điểm ZEZ, bao gồm Rotterdam, Amsterdam (Hà Lan), London, Oxford (Anh), Brussels (Bỉ), Santa Monica, Los Angeles (Mỹ), Oslo (Na Uy). Trung Quốc cũng có 4 thành phố áp dụng mô hình này là Thâm Quyến, Phật Sơn, Đông Quan và Hàng Châu.
Các chuyên gia cho rằng những thành phố tiên phong này đã đưa ra nhiều giải pháp hiệu quả, có thể trở thành bài học kinh nghiệm quý báu cho các đô thị khác.
Hội đồng Quốc tế về Giao thông Vận tải Sạch (ICCT) nhận định rằng ZEZ có thể là bước phát triển tiếp theo từ các LEZ hiện có. Đối với các thành phố đã triển khai LEZ, việc nâng cấp lên ZEZ có thể thực hiện bằng cách dần siết chặt các tiêu chí.
Ví dụ, Amsterdam dự kiến thiết lập ZEZ tại khu vực nội đô trong năm nay, áp dụng cho mọi loại phương tiện trừ ô tô con. Ngoài ra, chỉ các xe máy và xe tay ga không phát thải mới được phép hoạt động trong khu vực đô thị của thành phố. Mục tiêu dài hạn của chính quyền Amsterdam là siết chặt dần các tiêu chí LEZ để đạt được ZEZ bao phủ toàn thành phố, áp dụng cho mọi phương tiện cơ giới vào năm 2030. Kế hoạch này đã được đề ra trong “Chương trình hành động không khí sạch” của Amsterdam từ năm 2019.
Tương tự, thành phố Eindhoven (Hà Lan) cũng có kế hoạch thiết lập ZEZ ở khu vực nội đô, áp dụng cho xe tải, xe giao hàng và ô tô buýt. Đến năm 2030, Eindhoven sẽ siết chặt tiêu chí, yêu cầu mọi phương tiện phải là xe không phát thải. Paris cũng đã lên kế hoạch chuyển đổi dần vùng LEZ hiện tại thành ZEZ vào năm 2030, áp dụng cho tất cả các loại phương tiện.
Tuy nhiên, ICCT cũng lưu ý rằng không nhất thiết phải có LEZ trước khi triển khai ZEZ. Kinh nghiệm từ Oxford, Thâm Quyến và Rotterdam cho thấy mỗi thành phố cần lựa chọn phương án phù hợp nhất với mục tiêu và điều kiện địa phương. Việc cả LEZ và ZEZ cùng tồn tại trong một thành phố, nhưng áp dụng cho các loại phương tiện hoặc khu vực khác nhau, cũng là một giải pháp khả thi.
Khi triển khai ZEZ, một số thành phố ưu tiên chuyển đổi xe tải vì việc cấm xe cá nhân chạy xăng vào trung tâm có thể gây ra phản ứng từ người dân, đặc biệt khi điều này ảnh hưởng đến khả năng tiếp cận nơi làm việc, trường học hoặc các hoạt động sinh hoạt hàng ngày. Hơn nữa, trong khi thị phần xe điện cá nhân đang tăng nhanh, thị phần xe tải điện vẫn còn rất thấp, do đó cần được khuyến khích thông qua ZEZ.
Amsterdam ban đầu đề xuất thiết lập ZEZ cho mọi loại phương tiện trong khu vực nội đô vào năm 2030. Tuy nhiên, do lo ngại về sự đồng thuận của người dân, chính quyền thành phố đã lùi kế hoạch hạn chế xe cá nhân sau mốc thời gian này và chuyển sang áp dụng ZEZ cho xe tải bên trong đường vành đai A10 từ năm 2025. Trong giai đoạn đầu, xe tải nhẹ và xe van sẽ được ưu tiên chuyển đổi vì số lượng mẫu xe điện hóa dành cho xe tải nặng, đường dài còn hạn chế và giá thành còn quá cao.
Đông Quan và Hàng Châu (Trung Quốc) hiện đang cấm xe tải chạy diesel đi vào ZEZ, hướng đến mục tiêu loại bỏ xe tải nặng khỏi trung tâm thành phố. Theo WRI, hầu hết các thành phố trong nghiên cứu đều lựa chọn hạn chế xe tải diesel hoặc xăng ở giai đoạn đầu khi triển khai ZEZ. London và Oxford (Anh) thậm chí còn mở rộng thí điểm sang xe cá nhân, nhưng chỉ trên một số tuyến phố ngắn dưới 1 km.
Để đảm bảo rằng việc thiết kế ZEZ không gây gián đoạn chuỗi cung ứng hàng hóa hoặc ảnh hưởng đến các hoạt động kinh tế – xã hội đô thị, các thành phố thường bắt đầu ở quy mô nhỏ, như cách làm của Thâm Quyến.
Năm 2018, Thâm Quyến đã thiết lập 10 khu ZEZ như một phần trong sáng kiến phát triển bền vững “Thâm Quyến xanh” nhằm kiểm soát ô nhiễm không khí. Để tránh phản ứng từ cộng đồng, chính quyền thành phố chỉ định các khu vực nhỏ tại những vị trí có tính nhận diện cao.
Các khu vực này có tổng diện tích 22 km2, chỉ chiếm khoảng 1,1% diện tích thành phố, và được bố trí tại trung tâm các quận nội thành, nơi thường xuyên ghi nhận mức độ ô nhiễm không khí cao, ùn tắc giao thông và thiếu hụt chỗ đỗ xe. Diện tích của mỗi khu ZEZ dao động từ 0,37 đến 5,4 km2.
Một số khu ZEZ được đặt gần các cơ quan hành chính hoặc trường học công lập để tận dụng cơ chế mua sắm công xe điện, đồng thời tránh ảnh hưởng tiêu cực đến đời sống dân cư. Vào năm 2023, Thâm Quyến tiếp tục bổ sung 6 khu ZEZ mới gần các trường đại học và công viên công cộng.
Tương tự như Thâm Quyến, hầu hết các thành phố trên thế giới mà WRI nghiên cứu đều bắt đầu hoặc lên kế hoạch triển khai ZEZ ở các khu vực có diện tích từ 4 đến 31 km2. Một số thành phố cũng đang thử nghiệm các vị trí khác ngoài trung tâm. Ví dụ, Trung Quốc đang xem xét thiết lập các khu ZEZ (hoặc các vùng phát thải cực thấp) tại các khu công nghiệp, cảng biển, bãi hàng đường sắt và sân bay.
Các công ty vận tải nhỏ hoạt động trong khu vực ZEZ có thể bị ảnh hưởng đáng kể khi chính sách mới được áp dụng. Tại Rotterdam, các doanh nghiệp này đã cảnh báo về chi phí chuyển đổi cao do phải mua xe mới. Để giải quyết vấn đề này, thành phố đã mở rộng phạm vi các khoản trợ cấp mua xe tải điện, đồng thời cung cấp tư vấn về chi phí, thông tin liên quan đến các khoản miễn giảm thuế, hướng dẫn về các giải pháp sạc điện và triển khai chương trình dùng thử xe điện miễn phí.
Để tạo điều kiện cho các doanh nghiệp có đủ thời gian chuẩn bị, Rotterdam đã áp dụng giai đoạn chuyển tiếp kéo dài. Chính sách ZEZ, bao phủ diện tích 13 km2 và hạn chế nhiều loại xe tải không đạt tiêu chuẩn, đã được công bố từ năm 2020, khoảng 4 năm trước khi chính thức có hiệu lực. Rotterdam cũng áp dụng thêm thời gian chuyển tiếp từ 3 đến 5 năm để loại bỏ dần xe chạy xăng hoặc dầu (chuẩn Euro V và VI), giúp các doanh nghiệp có thêm thời gian chuẩn bị và chờ giá xe điện giảm.
Ngoài ra, thành phố còn mở rộng mạng lưới trạm sạc pin tại các bãi đỗ công cộng và các địa điểm lớn như trung tâm phân phối, văn phòng, bãi trung chuyển. Rotterdam cũng đang giải quyết các vấn đề về khả năng tương thích giữa các loại trạm sạc và tác động của việc sạc xe lên hệ thống điện lưới.
WRI nhấn mạnh rằng việc đẩy nhanh quá trình chuyển đổi sang phương tiện không phát thải là yếu tố then chốt để cải thiện chất lượng không khí, giảm thiểu rủi ro sức khỏe cho người dân và cắt giảm lượng khí thải gây hại cho khí hậu và môi trường. Mặc dù việc triển khai ZEZ có thể gặp nhiều thách thức, nhưng các thành phố như Amsterdam, Thâm Quyến và Rotterdam đã chứng minh rằng điều này hoàn toàn khả thi.
Tuy nhiên, WRI cũng khuyến nghị rằng các chính sách cần được thiết kế cẩn thận để tránh gây ra những tác động tiêu cực cho các công ty vận tải nhỏ và cư dân, đồng thời mang lại thêm các lợi ích như tăng hiệu quả vận hành và giảm tắc nghẽn giao thông. Bằng cách tiếp cận một cách toàn diện và cân bằng, các thành phố có thể tận dụng tối đa tiềm năng của ZEZ để tạo ra một môi trường sống xanh, sạch và bền vững hơn cho tất cả mọi người.
Admin
Nguồn: VnExpress
