Con đường dẫn lên Cổng Trời quanh co, khúc khuỷu. Bất ngờ sau một khúc cua, xe bồn chở bê tông đối diện xe tôi. Anh tài xế thò đầu ra, cười xòa: “Xe em dài quá, anh lùi giúp em nhé”. Tôi vào số lùi, một bên là vách núi dựng đứng, bên còn lại là vực sâu mờ sương. Chính khoảnh khắc ấy, tôi bắt đầu suy nghĩ khác về du lịch. Nó không chỉ là sự di chuyển đơn thuần hay việc ngắm cảnh, mà là một trạng thái mở, nơi ta tự vấn về vị trí của mình trước thiên nhiên và quyền có mặt ở không gian sống của người khác.
Hà Giang những năm trước còn vắng khách. Những ngôi nhà trình tường, nương ngô xanh điểm xuyết trên sườn núi, những bậc đá dẫn đến những nơi chưa có tên trên bản đồ. Hơn hết, là ánh mắt trong trẻo của trẻ em vùng cao, không van xin, không e dè, chỉ nhìn thẳng, không né tránh. Nhìn lại, tôi tin rằng Hà Giang khi ấy là vùng giao thoa nguyên sơ giữa cảnh quan và văn hóa bản địa.
Nhưng vẻ đẹp nguyên bản vốn mong manh.
Cũng chính Hà Giang ấy, giờ đây dường như trở thành nạn nhân thầm lặng của cơn sốt du lịch. Đoàn xe máy nối đuôi nhau như trẩy hội, dừng lại ở bất cứ điểm nào đẹp để chụp ảnh. Không ai trách việc khám phá, nhưng không khỏi chạnh lòng khi lũ trẻ H’Mông, Dao, Tày chìa tay xin kẹo như một thói quen.
Không phải cứ tổ chức tour từ thiện là góp phần phát triển vùng cao. Gói mì tôm, món đồ chơi tặng trẻ em đôi khi chỉ là cái cớ để người thành thị thấy mình tử tế, để trốn tránh mặc cảm. Mấy ai hiểu, lũ trẻ không cần kẹo bánh, mà cần con đường đến trường, trạm xá và những ước mơ.
Du lịch đang trở thành sự ban phát, hình thức tương tác hời hợt giữa người đi và người ở, giữa ống kính máy ảnh và ánh mắt, giữa đồng tiền và di sản.
Vài năm trước, một công trình bê tông sừng sững mọc lên trên đỉnh Mã Pì Lèng. Panorama, cái tên mỹ miều ấy lại trở thành ẩn dụ cho sự can thiệp thiếu cân nhắc của con người. Quán bị yêu cầu tháo dỡ, nhưng khung bê tông vẫn còn đó như một điểm dừng chân. Quyết định ấy là sự thỏa hiệp giữa phát triển và bảo tồn, dù gây nhiều tiếc nuối. Câu chuyện không chỉ dừng lại ở một công trình, mà còn là phép thử về tư duy quản lý danh thắng trước cơn khát đầu tư dịch vụ. Khi thiếu tầm nhìn dài hạn và sự tham gia của cộng đồng, phát triển dễ trở thành chiếm hữu.
Tại làng văn hóa Lũng Cẩm, bối cảnh phim “Chuyện của Pao”, du khách tự ý vào nhà dân chụp ảnh, quay phim như phim trường bỏ hoang. Một chị người H’Mông thở dài: “Nó cứ đứng giữa sân chụp, không hỏi han gì cả”.
Không khó để thấy cảnh phượt thủ vứt túi nilon, vỏ lon bia vào khe đá, hoặc tắm suối ngay cạnh nơi người dân lấy nước sinh hoạt. Tự do không phải là tùy tiện. Yêu thiên nhiên không thể đi đôi với hủy hoại. Nhưng lỗi không hẳn ở các bạn trẻ, mà do chúng ta thiếu hạ tầng du lịch bền vững. Quán Panorama xuất hiện một phần vì thiếu nhà vệ sinh sinh thái, thiếu thùng rác dọc đường, thiếu biển chỉ dẫn tử tế. Hơn hết, là thiếu quy hoạch dịch vụ tiện ích gắn với cộng đồng, để mỗi bước chân du khách là một bước tiến của người dân bản địa.
Không thể phủ nhận Hà Giang đang trỗi dậy mạnh mẽ. Doanh thu du lịch tăng từ 280 tỷ đồng năm 2010 lên 7.092 tỷ đồng năm 2023. Lượng khách tăng từ 27 nghìn (2010) lên hơn 3,2 triệu lượt (2024), mục tiêu 3,5 triệu năm 2025. Đó là tốc độ đáng nể cho vùng cao nguyên đá từng bị lãng quên. Nhưng khi chỉ chú trọng vào con số tăng trưởng, ta dễ quên những điều không đo đếm được, như sự đồng thuận của cộng đồng, mối quan hệ tôn trọng giữa khách và chủ, bản sắc văn hóa không bị thương mại hóa. Đó mới là nền tảng để du lịch bền vững không trở thành ảo ảnh.

Nhiều vùng núi cao và di sản thiên nhiên trên thế giới đã chuyển từ du lịch hoang dã sang phát triển có trách nhiệm. Bhutan chọn mô hình “high value – low volume”, đón ít khách nhưng đảm bảo chất lượng, tôn trọng văn hóa bản địa. Tại Peru, Machu Picchu giới hạn số người vào mỗi ngày và yêu cầu có hướng dẫn viên địa phương. Ở Nhật Bản, làng Shirakawa-go biến cư dân thành người hướng dẫn, không chỉ là nhân vật trong bảo tàng sống.
Những bài học này không khó để học theo. Điều khó là chúng ta có đủ kiên nhẫn để phát triển chậm lại, để cộng đồng địa phương thực sự là chủ thể, chứ không phải người bị gạt ra bên lề.
Hà Giang không phải sản phẩm du lịch, càng không phải thị trường ngách, mà là không gian sống của con người hàng thế kỷ, nơi họ chia sẻ sự khắc nghiệt của khí hậu, độ cao, đá núi và cả lòng tự trọng. Vì thế, làm du lịch ở đây không chỉ là mang đến, mà phải tìm cách thuộc về. Mỗi bức ảnh trên Instagram, mỗi đồng tiền chi ra, mỗi bước chân in dấu, đều là một phần của mối quan hệ giữa người đến và người ở lại.
Trong mối quan hệ ấy, sự tôn trọng là điểm khởi đầu. Bền vững không phải khẩu hiệu, mà là cam kết sống cùng nhau, không ai bị bỏ lại, không ai bị biến thành hình nền trong cuộc chơi của người khác.
Tôi nhớ một buổi tối mùa đông ở chợ Đồng Văn, gặp một cụ bà người Dao bán ngô. Tôi mua một bắp và xin phép chụp ảnh. Bà chỉ vào ngực áo: “Chụp rồi, ảnh treo dưới sân chợ, tôi mặc áo đỏ”. Hóa ra, bà từng là nhân vật trong bộ ảnh của các nhiếp ảnh gia không chuyên. Bức ảnh ấy, cùng hơn 200 bức khác, được trưng bày ngoài trời. Không phông nền sang trọng, không khung kính lộng lẫy, chỉ có bà con đi chợ dừng lại, nhận ra, mỉm cười và chụp ảnh cùng chính mình thuở nào.
Triển lãm ấy không ồn ào, nhưng mang vẻ đẹp lặng lẽ của cuộc hội ngộ giữa ánh mắt bà hôm nay và bà của mười năm trước, giữa người chụp và người được chụp, giữa khách và chủ. Một nơi mà văn hóa không bị phô bày, mà được gợi mở và trả về cho chính những người đã tạo nên nó. Cái đẹp được tôn trọng sẽ tự tìm đường về chốn cũ.
Nếu du lịch là chiếc cầu, thì điều chờ ta ở đầu bên kia không chỉ là cảnh đẹp, mà còn là những con người như bà cụ, những người sống giữa đá, nhưng giữ lấy văn hóa bằng trái tim.
Trong muôn vàn bức ảnh check-in, có lẽ điều thiếu vắng nhất, chính là sự tôn trọng. Nó không phải là thứ để ngắm, mà là thứ cần trao đi.
Admin
Nguồn: VnExpress