Xây dựng chính sách cũng giống như phác thảo một ngôi nhà. Bản vẽ chỉ là bước khởi đầu, sự thành công của “ngôi nhà” chính sách phụ thuộc vào quá trình thực thi. Một bản thiết kế trung bình vẫn có thể tạo nên một công trình hữu ích nếu được thực hiện cẩn trọng, trong khi một bản vẽ xuất sắc cũng có thể trở thành thảm họa nếu bị làm ẩu hoặc cắt xén. Nhìn lại những vấn đề gần đây, điều quan trọng là phải phân biệt rõ những sai sót xuất phát từ khâu thiết kế chính sách hay từ quá trình triển khai thực tế.
Ví dụ điển hình là việc giải ngân gói hỗ trợ 62 nghìn tỷ đồng cho người lao động gặp khó khăn do đại dịch Covid-19. Mục tiêu của gói an sinh này là hỗ trợ các gia đình vượt qua giai đoạn khó khăn, nhưng khi triển khai, nhiều địa phương đã gặp lúng túng. Sự chậm trễ trong việc lập danh sách lao động tự do và thủ tục hành chính rườm rà đã khiến tỷ lệ giải ngân thấp. Một chính sách nhân văn đã không đạt được hiệu quả mong muốn do bộ máy hành chính cồng kềnh và thiếu linh hoạt.
Ngược lại, nếu “bản vẽ” chính sách thiếu chặt chẽ, thì việc thực thi tốt đến đâu cũng khó có thể cứu vãn tình hình. Vụ việc của công ty bất động sản Alibaba là một ví dụ điển hình. Doanh nghiệp này đã lợi dụng những kẽ hở trong luật đất đai để tạo ra hàng loạt dự án “ma” trên đất nông nghiệp và bán cho hàng nghìn người mua. Việc pháp luật cho phép tách thửa và chuyển đổi mục đích sử dụng đất nông nghiệp sang đất ở trong những điều kiện không rõ ràng, cùng với sự thiếu giám sát hiệu quả từ các địa phương, đã dẫn đến việc hàng nghìn khách hàng phát hiện ra mình đã mua phải đất không thể chuyển đổi mục đích sử dụng.
Những ví dụ này giúp chúng ta nhìn nhận lại quá trình đổi mới chương trình và sách giáo khoa (SGK) phổ thông. Nghị quyết 88/2014 của Quốc hội đã đặt nền móng cho mô hình “một chương trình, nhiều bộ sách” với mục tiêu phá vỡ thế độc quyền xuất bản SGK, đồng thời huy động trí tuệ xã hội để hiện đại hóa chương trình giáo dục phổ thông.
Sau khi Nghị quyết được ban hành, Bộ Giáo dục và Đào tạo đã ban hành các thông tư hướng dẫn và phê duyệt nhiều bộ SGK. Về cơ bản, “bản vẽ” đã khá rõ ràng. Chương trình tổng thể do Bộ ban hành, các nhóm tác giả khác nhau biên soạn SGK dựa trên chương trình, Hội đồng thẩm định quốc gia kiểm tra và phê duyệt trước khi đưa vào danh mục, và các địa phương lựa chọn bộ sách phù hợp.
Tuy nhiên, từ bản vẽ đến công trình thực tế vẫn còn nhiều khoảng trống. Về mặt chính sách, mô hình “một chương trình, nhiều bộ sách” là một bước đi phù hợp với xu hướng thị trường và thông lệ của nhiều quốc gia phát triển. Khi có sự cạnh tranh, các nhà xuất bản sẽ buộc phải đầu tư vào chất lượng nội dung, hình ảnh minh họa, tính sư phạm và dịch vụ hỗ trợ. Sự cạnh tranh cũng tạo ra sự đa dạng về phong cách, đáp ứng nhu cầu khác nhau của các vùng miền.
Về mặt kinh tế, thị trường SGK có đặc điểm cung – cầu đối xứng. Người mua (trường học và phụ huynh) lựa chọn sản phẩm, nhà xuất bản cạnh tranh về giá cả và chất lượng, và Nhà nước đặt ra các tiêu chuẩn tối thiểu thông qua hội đồng thẩm định. Nếu hội đồng thẩm định làm việc nghiêm túc, tất cả các bộ sách được phê duyệt sẽ có chất lượng tương đương và sự khác biệt giữa các bộ sách chủ yếu nằm ở hình thức trình bày, ví dụ minh họa, bài tập và gợi ý phương pháp. Khi đó, việc lựa chọn bộ sách sẽ trở thành một quyết định sư phạm tại cơ sở, thay vì một cuộc chiến về lợi ích nhóm.
Từ góc độ kinh tế học, giá cả là một tín hiệu quan trọng. Hiện nay, nhiều phụ huynh lo ngại về giá SGK cao. Thực tế, giá bìa của một số bộ sách đã tăng lên theo từng năm do chi phí giấy, in ấn và phân phối. Việc áp trần giá mà Bộ Giáo dục và Đào tạo đang thực hiện là một biện pháp tình thế để tránh tình trạng tăng giá đột biến, nhưng nếu chỉ sử dụng các biện pháp hành chính sẽ làm méo mó thị trường. Giải pháp căn cơ là minh bạch hóa cấu trúc chi phí và tăng cường cạnh tranh. Các nhà xuất bản nên công khai chi tiết giá thành, bao gồm chi phí biên soạn, in ấn, phát hành và lợi nhuận dự kiến, để xã hội có thể giám sát và so sánh.
Đối với các gia đình có thu nhập thấp, Nhà nước có thể hỗ trợ trực tiếp thông qua trợ giá từ ngân sách, tương tự như cách chúng ta đang tài trợ bữa trưa học đường. Bên cạnh đó, việc xây dựng mô hình thư viện lớp học, trong đó nhà trường mua sách một lần và cho học sinh mượn, vừa giúp giảm chi phí vừa khuyến khích ý thức giữ gìn sách vở. Khi giá cả và nguồn cung trở nên minh bạch, phụ huynh sẽ bớt lo lắng hơn, và việc lựa chọn SGK sẽ trở lại đúng bản chất của nó: chọn nội dung phù hợp nhất cho học sinh.
Một vấn đề khác cũng được quan tâm là thời gian sử dụng sách. Việc thay sách hàng năm sẽ làm tăng chi phí xã hội và gây mệt mỏi cho giáo viên và học sinh do phải liên tục làm quen với tài liệu mới. Về mặt sư phạm, mỗi bộ SGK nên được sử dụng trong một chu kỳ nhất định của bậc học, khoảng ba đến sáu năm (tùy theo cấp học), trước khi được thay thế. Khoảng thời gian này đủ để giáo viên xây dựng ngân hàng bài tập, tài liệu hỗ trợ, và học sinh lớp sau có thể sử dụng lại sách cũ. Chỉ khi chương trình tổng thể thay đổi hoặc bộ sách có lỗi nghiêm trọng mới nên thay đổi sách. Quy định như vậy vừa tạo sự ổn định vừa khuyến khích các nhà xuất bản đầu tư dài hạn, đồng thời giảm gánh nặng kinh tế cho xã hội.
Nhìn rộng hơn, mô hình “một chương trình, nhiều bộ sách” không phải là một khái niệm xa lạ trên thế giới. Điều quan trọng là thiết kế chính sách phải đi kèm với các cơ chế thực thi khả thi: hội đồng thẩm định độc lập, quy trình lựa chọn minh bạch, chính sách giá và hỗ trợ hợp lý, thời gian sử dụng sách rõ ràng.
Ở Việt Nam, những yếu tố này chưa được hoàn thiện, dẫn đến những tranh cãi. Thay vì loại bỏ thiết kế mới, chúng ta cần xác định rõ những lỗ hổng thực sự của công trình nằm ở đâu. Bài học ở đây là phải xem xét kỹ hiện trạng của bộ máy trước khi ban hành chính sách. Khi những “công nhân” hiểu rõ bản vẽ và được cung cấp đầy đủ công cụ, “công trình” chính sách sẽ bền vững.
Một chính sách tốt cần được chăm chút từ khâu thiết kế đến quá trình thực thi. Mô hình “một chương trình, nhiều bộ sách” vẫn là một thiết kế phù hợp, tạo ra một sân chơi để các nhóm tác giả cạnh tranh về học thuật và hình thức trình bày, mang đến những cuốn sách gần gũi hơn với người học.
Nếu chỉ vì những trục trặc ban đầu mà quay trở lại mô hình một bộ sách duy nhất, thì chẳng khác nào đập bỏ ngôi nhà đang xây để trở về căn nhà cũ chật hẹp. Điều cần làm là hoàn thiện bản vẽ, lựa chọn vật liệu tốt, tuyển dụng thợ lành nghề và giám sát chặt chẽ từng khâu thi công.
Không nên vì một vài sai sót nhỏ mà phủ nhận toàn bộ những nỗ lực đã bỏ ra.
Admin
Nguồn: VnExpress
