Rác thải điện tử, bao gồm tivi, tai nghe, pin và các thiết bị điện tử khác, tạo thành một dòng thải loại phức tạp do chứa nhiều linh kiện có giá trị cao nhưng cũng tiềm ẩn nguy cơ lớn đối với môi trường.
Báo cáo Giám sát Rác điện tử toàn cầu năm 2024 của Liên Hợp Quốc cho thấy sự gia tăng số hóa, sự phát triển của xe điện và năng lượng tái tạo đã đẩy lượng rác thải điện tử lên đến 62 triệu tấn, gần gấp đôi so với năm 2010.
Ước tính, lượng rác này có thể lấp đầy 1,55 triệu xe tải 40 tấn, tạo thành một hàng xe bao quanh đường xích đạo. Đáng lo ngại hơn, tốc độ gia tăng của rác thải điện tử nhanh gấp gần 5 lần so với tốc độ phát triển của các hoạt động thu gom và tái chế chính thức kể từ năm 2010, khiến luồng phế liệu này bị đẩy sang các nước đang phát triển.
Tại Việt Nam, tình hình còn đáng báo động hơn khi rác thải điện tử gia tăng với tốc độ nhanh chóng. Theo báo cáo của Liên Hợp Quốc năm 2022, lượng rác thải điện tử ở Việt Nam đã đạt mức 516.000 tấn, gấp đôi so với hai năm trước đó, do sự bùng nổ của công nghệ số và giá thành rẻ của các thiết bị điện tử.
Mặc dù chứa nhiều tài nguyên có giá trị như vàng, đồng, sắt và nhựa, phần lớn dòng phế liệu này lại nằm trong khu vực phi chính thức, nơi các phương pháp xử lý thủ công và công nghệ lạc hậu được sử dụng. Điều này dẫn đến giá trị thu hồi vật liệu thấp, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến môi trường và sức khỏe con người do nhiều loại rác điện tử chứa các thành phần nguy hại như thủy ngân, chì và chất chống cháy.
Do giá trị của chúng, phần lớn các thiết bị điện, điện tử sau khi hết hạn sử dụng thường trải qua quá trình luân chuyển liên tục qua các cơ sở sửa chữa, thị trường thứ cấp trước khi thực sự trở thành rác thải.
Trong quá trình thu gom, pin tiểu (AA, AAA) là loại rác được thu gom phổ biến nhất do kích thước nhỏ, trọng lượng nhẹ và tần suất thải loại lớn. Loại pin này cũng thường được đưa vào các chiến dịch thu gom của một số thương hiệu và tổ chức.
Các đơn vị nhận rác thải điện tử thường xuyên như tổ chức môi trường Tagom và Việt Nam Tái Chế có quy định riêng về loại rác được thu gom, tùy thuộc vào năng lực tái chế trong chuỗi hợp tác của họ. Tagom, hoạt động tại Hà Nội, giới hạn số lượng thu gom là 20 pin, 5 thiết bị điện tử cỡ trung hoặc 10 thiết bị nhỏ cho mỗi người. Trong khi đó, Việt Nam Tái Chế vận hành 8 điểm thu gom tại Hà Nội và TP HCM, nhận điện thoại, tivi, màn hình, pin điện thoại/laptop và tai nghe, nhưng không thu gom pin tiểu, đồ chơi điện tử hay bóng đèn.
Các đơn vị thu gom pin AA và AAA cũng đặc biệt lưu ý không nhận pin bị ướt hoặc rỉ nước để tránh nguy cơ rò rỉ các chất độc hại, ảnh hưởng đến môi trường và sức khỏe của những người tiếp xúc trong quá trình xử lý.
Việt Nam Tái Chế, một phần của chuỗi thu gom rác thải điện tử, là sáng kiến của hai tập đoàn lớn HP và Apple, được vận hành bởi Công ty TNHH Reverse Logistics Việt Nam. Sau 10 năm hoạt động, chương trình này đã thu gom được 150 tấn pin, tai nghe, điện thoại và máy tính.
Sau khi thu gom, quy trình xử lý pin và các thiết bị điện tử khác lại khác nhau. Pin dùng một lần được coi là chất thải nguy hại và không thể tái chế. Đối với pin sạc như pin lithium, đại diện chương trình Việt Nam Tái Chế cho biết các doanh nghiệp đối tác hiện chưa có công nghệ tái chế phù hợp. Do đó, pin thu gom từ người dân được chuyển đến các đối tác để xử lý như chất thải nguy hại.
Các loại rác thải điện tử khác như điện thoại, laptop và máy tính được đưa về nhà máy để tháo rời thành vỏ, bo mạch và màn hình. Sau đó, vật liệu được phân loại theo chất liệu như nhựa, nhôm, đồng, sắt và các linh kiện khó tháo dỡ vật lý, rồi chuyển giao cho các cơ sở tái chế riêng biệt. Đồng thời, các chất nguy hại thải ra trong quá trình thu hồi vật liệu và tái chế được xử lý theo quy chuẩn môi trường.
Tuy nhiên, các đơn vị tham gia nỗ lực giảm thiểu rác thải điện tử tại Việt Nam vẫn đối mặt với nhiều thách thức. Một trong những thách thức lớn nhất đối với Việt Nam Tái Chế là nhận thức cộng đồng còn hạn chế về tác hại của rác thải điện tử, dẫn đến tình trạng người dân vứt lẫn rác thải điện tử vào thùng rác hoặc bán lại cho hệ thống thu gom phi chính thức.
Ông Bùi Bảo, đồng sáng lập Veca, chỉ ra một thách thức khác là tính minh bạch của chuỗi cung ứng. Veca là doanh nghiệp cung cấp giải pháp chuyển đổi số cho các vựa phế liệu và người thu gom ve chai. Do thiếu minh bạch, những người thu gom ve chai hoặc các vựa phế liệu thường có xu hướng bán các loại rác thải nguy hại cho các đơn vị phi chính thức để kiếm thêm thu nhập thay vì chuyển đến các cơ sở xử lý chất thải nguy hại được cấp phép.
Trong khi đó, đối với các loại rác có giá trị tái chế, các đơn vị thu gom chính thức như Việt Nam Tái Chế gặp khó khăn trong việc cạnh tranh với các kênh không chính thức do mô hình hoạt động tự nguyện, thu gom miễn phí, không phải là hình thức thu mua phế liệu.
Đây cũng là lý do khiến Việt Nam Tái Chế gặp nhiều khó khăn trong việc mở rộng thêm các trạm thu gom mới dù đã hoạt động được 10 năm. Việc lựa chọn địa điểm đặt trạm thu gom cũng đòi hỏi nhiều yếu tố. Bà Hằng cho biết một trạm thu gom cần được thiết kế kín đáo và an toàn để tránh mưa, nắng, vì một số loại rác thải như pin, bảng mạch và màn hình chứa các chất độc hại có thể gây ô nhiễm nếu rò rỉ.
Ngoài ra, địa điểm đặt trạm cần đảm bảo tính dễ tiếp cận và khả năng quản lý hoạt động thu gom, vì ý thức của người dân trong hoạt động này còn chưa cao. Đại diện Việt Nam Tái Chế chia sẻ: “Nhiều lần, chúng tôi phải di chuyển trạm vì bảo vệ không quan tâm, người dân bỏ rất nhiều rác sinh hoạt vào, thậm chí còn xảy ra tình trạng mất cắp.”
Tuy nhiên, bà Hằng cũng cho biết nhận thức của người dân đã được cải thiện đáng kể so với 10 năm trước, thể hiện qua số lượng người chủ động mang rác thải điện tử đến các điểm thu gom định kỳ. Thêm vào đó, chính sách trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR) năm 2022 cũng tạo động lực cho một số doanh nghiệp tái chế đầu tư nhiều hơn vào công nghệ.
Trước đây, rác thải từ thiết bị điện, điện tử được coi là chất thải nguy hại. Đến năm 2022, một số loại rác này đã được đưa vào chính sách EPR tại Nghị định 08 quy định chi tiết một số điều của Luật Bảo vệ môi trường. Theo đó, nhà sản xuất có trách nhiệm thu gom và tái chế ắc quy, pin sạc từ tháng 1 năm ngoái, với tỷ lệ 8-12%, và thiết bị điện, điện tử từ đầu năm nay, với tỷ lệ từ 3-15% trong ba năm đầu.
Đồng sáng lập Veca cho rằng việc nâng cấp các hộ kinh doanh thành doanh nghiệp và việc siết chặt quy định hóa đơn đầu vào cũng góp phần chuyển dịch dòng luân chuyển phế liệu điện, điện tử sang khu vực chính thức. Nhiều vựa phế liệu hoạt động dưới hình thức hộ kinh doanh đang phải chuẩn hóa hóa đơn, giúp họ minh bạch hơn trong chuỗi cung ứng.
Các đơn vị thu gom và tái chế khuyến nghị cần nâng cao hơn nữa nhận thức của người dân và doanh nghiệp về tác hại của rác thải điện tử. Thay vì vứt vào thùng rác hoặc bán lại cho “đồng nát”, người dân nên mang các thiết bị điện, điện tử cũ đến các điểm thu gom chính thức như Việt Nam Tái Chế và Tagom.
Ông Bảo cũng cho rằng ngành tái chế có cơ hội minh bạch hơn khi “thế hệ F2” – con của các chủ vựa – kế thừa công việc kinh doanh của gia đình. Thế hệ trẻ này có ý thức trách nhiệm với môi trường và dễ dàng học hỏi, thích ứng với những thay đổi mới.
Admin
Nguồn: VnExpress
