Ngày 25/8, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Gia Lai phối hợp cùng Viện Khoa học Xã hội vùng Nam Bộ tổ chức hội thảo khoa học, tập trung nghiên cứu giá trị, định hướng bảo tồn và phát huy di tích Trường Lũy. Hội thảo nhằm làm sáng tỏ những giá trị lịch sử, văn hóa của công trình phòng thủ độc đáo này, đồng thời đề xuất các giải pháp bảo tồn hiệu quả trước nguy cơ mai một.
Trường Lũy, được ví như “Vạn lý trường thành miền Trung”, là hệ thống phòng thủ do các chúa Nguyễn khởi dựng từ thế kỷ 16. Đến đầu thế kỷ 19, dưới triều Nguyễn, công trình được mở rộng và hoàn thiện với quy mô lớn. Trường Lũy trải dài khoảng 127 km, đi qua các tỉnh Quảng Ngãi, Bình Định (cũ) và Gia Lai, bao gồm lũy đất, đồn bốt, đường cổ và hào phòng thủ.
Đoạn Trường Lũy qua Gia Lai có chiều dài 14,4 km, bắt đầu từ xã Hoài Sơn (thị xã Hoài Nhơn cũ) đến khu vực giáp ranh xã Phổ Cường (huyện Đức Phổ cũ, Quảng Ngãi). Theo các tài liệu lịch sử, khu vực này từng có gần 20 đồn bảo, trong đó nổi bật là Đồn Thứ (Đồn Đôi) ở thôn La Vuông, xã Hoài Sơn.
Tháng 6/2025, Bảo tàng tỉnh Gia Lai phối hợp với Viện Khoa học Xã hội vùng Nam Bộ tiến hành khai quật ba đồn lũy là Dông Hầm, H4 và An Quang trên diện tích 200 m2. Các đồn này được xây dựng trên địa hình hiểm trở, ở độ cao 400-800 m, bám theo sườn núi đá và các thung lũng hẹp, tạo lợi thế phòng thủ tự nhiên. Đồn H4 có mặt bằng gần vuông, mỗi cạnh dài 40-50 m, tường lũy phủ kín cây bụi và tre gai. Quá trình khai quật thu được một số hiện vật, chủ yếu là đồ gốm sứ dân dụng như nồi, bát, đĩa, minh chứng cho sinh hoạt của binh lính đồn trú.
Kết quả khảo sát cho thấy kỹ thuật xây dựng Trường Lũy rất đa dạng: có đoạn hoàn toàn bằng đá, có đoạn đắp đất bên trong, kè đá bên ngoài. Một số đồn còn dấu vết lối ra vào và chòi canh ở các góc tường. Các nhà nghiên cứu đánh giá cao sự sáng tạo và khả năng thích ứng với địa hình miền núi của người xưa. Một số ý kiến còn cho rằng người H’rê có thể đã tham gia xây dựng, kết hợp kỹ thuật xếp đá truyền thống của họ vào công trình.
Về niên đại, nhiều tài liệu ghi nhận Trường Lũy được xây dựng vào năm 1819 dưới triều Gia Long, do Tả quân Lê Văn Duyệt chỉ huy. Tuy nhiên, một số nhà nghiên cứu lại cho rằng đoạn qua Gia Lai được xây dựng muộn hơn, vào năm 1876, khi vua Tự Đức chấp thuận đề xuất của Tổng đốc Bình – Phú Phạm Ý để đối phó với tình hình bất ổn và hợp nhất lũy Bình Định với lũy Quảng Ngãi thành tuyến “Ngãi – Định”.
Trường Lũy không chỉ mang chức năng quân sự mà còn gắn liền với các hoạt động kinh tế, văn hóa. Sử liệu triều Nguyễn cho thấy công trình này còn góp phần quản lý dân cư, thu thuế và điều tiết giao thương giữa miền xuôi và miền ngược. Vào đầu thế kỷ 19, triều đình còn lập các “nguồn” Trà Vân, Trà Bình – các đơn vị hành chính đặc biệt kiêm nhiệm cả chức năng quân sự và kinh tế – để kiểm soát vùng núi phía Tây Bồng Sơn.
Tại hội thảo, các nhà khoa học thống nhất rằng đoạn Trường Lũy qua Gia Lai tuy ngắn nhưng vẫn bảo tồn được nhiều đặc trưng kiến trúc và vật liệu nguyên vẹn, là nguồn tư liệu quý giá cho việc nghiên cứu nghệ thuật phòng thủ núi rừng thời Nguyễn. Tuy nhiên, vẫn còn nhiều vấn đề chưa được làm rõ, như chiều dài chính xác, thời điểm xây dựng, lực lượng tham gia và vai trò ưu tiên giữa quân sự và kinh tế.
Tiến sĩ Nguyễn Khánh Trung Kiên, Phó viện trưởng Viện Khoa học Xã hội vùng Nam Bộ, nhấn mạnh rằng Trường Lũy là một hệ thống phòng thủ quy mô lớn, được hoàn thiện dưới triều Gia Long. Ông đánh giá cao kỹ thuật xây dựng sáng tạo, vừa đảm bảo khả năng phòng thủ, vừa thích ứng với địa hình đặc trưng của miền Trung.
Tiến sĩ Nguyễn Công Thành từ Đại học Quy Nhơn cho rằng Trường Lũy Gia Lai chưa được nghiên cứu đầy đủ và cần xác định rõ thời điểm khởi dựng. Ông dẫn chứng các căn cứ sử liệu cho thấy triều Nguyễn chỉ xây thêm lũy Bình Định (đoạn thuộc Gia Lai ngày nay) vào năm 1876.
Hiện tại, Trường Lũy Gia Lai mới chỉ được đưa vào danh mục kiểm kê di tích cấp tỉnh từ tháng 4/2025 và chưa nhận được sự bảo vệ xứng đáng. Nhiều đoạn bị hư hại do thời gian, thiên tai, hoạt động canh tác và khai thác đất đá. Công tác bảo tồn gặp nhiều khó khăn do công trình phân bố trên địa hình phức tạp, một số đoạn nằm trên đất sản xuất của người dân, gây khó khăn cho việc khoanh vùng và giải tỏa. Chi phí khảo sát, cắm mốc và bảo vệ cũng rất lớn.
Kết luận hội thảo, tiến sĩ Kiên cho rằng các ý kiến thảo luận là cơ sở quan trọng để lập hồ sơ di tích cấp quốc gia, tạo cơ sở pháp lý để triển khai các biện pháp bảo vệ. Ông nhấn mạnh sự cần thiết phải nghiên cứu sâu hơn và xây dựng chính sách bảo tồn phù hợp cho Trường Lũy Gia Lai trước khi di tích này bị mai một do thời gian và tác động của con người.
Admin
Nguồn: VnExpress
