Từng là người lính đặc công hoạt động tại vùng ven đô Sài Gòn, nhà văn Chu Lai thấu hiểu sâu sắc những khó khăn, mất mát mà con người phải gánh chịu trong và sau chiến tranh. Ông luôn tâm niệm, khi viết về đề tài này, cần phải phản ánh chiến tranh một cách chân thực nhất, không tô hồng hay bôi đen, bởi nó vốn dĩ vừa trần trụi, hào hùng, khốc liệt, lại vừa lãng mạn. Tinh thần đó được thể hiện rõ nét qua các tác phẩm tiêu biểu của ông như “Nắng đồng bằng”, “Ăn mày dĩ vãng” và “Mưa đỏ”.
Đáng chú ý, từ cuối tháng 8/2025, tiểu thuyết “Mưa đỏ” của Chu Lai đã chứng kiến sự tăng vọt về nhu cầu tìm mua sau khi bộ phim điện ảnh cùng tên do đạo diễn Đặng Thái Huyền thực hiện ra mắt. Nhiều đơn vị phát hành sách cho biết, “Mưa đỏ” liên tục rơi vào tình trạng “cháy hàng”, cho thấy sức hút mạnh mẽ của tác phẩm.
**Nắng đồng bằng (1978)**
“Nắng đồng bằng” là tiểu thuyết đầu tay đánh dấu sự nghiệp văn chương của Chu Lai. Nhà phê bình văn học Bùi Việt Thắng nhận xét tác phẩm này như một “tấm giấy thông hành”, giúp định vị tên tuổi Chu Lai trên văn đàn trong giai đoạn “tiền Đổi mới”.
Tác phẩm kể về một đội lính đặc công nhận nhiệm vụ trinh sát địa hình tại vùng ven sông Sài Gòn. Tại nơi “cài răng lược” đầy hiểm nguy này, họ phải đối mặt với vô vàn thử thách, tìm kiếm phương án tác chiến phù hợp trong điều kiện thiên nhiên khắc nghiệt, thiếu thốn vật chất và tình hình địch ta lẫn lộn. Giữa những tháng ngày mưa bom bão đạn, ký ức về đồng bằng, về xóm làng thân thương, tình người ấm áp, bữa cơm gia đình và tiếng xe bò quen thuộc luôn thường trực trong tâm trí họ.
Chiến tranh đã gây ra những vết thương sâu sắc cả về thể xác lẫn tinh thần cho những người lính. Nó biến những chàng sinh viên ngây thơ thành những người đàn ông chai sạn, cứng cỏi, dần mất đi nỗi sợ hãi cái chết. Sau những năm tháng khốc liệt, “sức bay bổng trong tâm hồn” của họ cũng dần vơi cạn. Nhân vật Linh là một minh chứng điển hình. Anh đã chứng kiến sự hy sinh của đồng đội, từ cái chết thảm khốc của Tùng đến sự hy sinh của đội trưởng Sáu Hóa, và chấp nhận việc đánh mất tình yêu nơi hậu phương.
Chu Lai đã khắc họa những nhân vật trong “Nắng đồng bằng” không chỉ là những người anh hùng phi thường mà còn là những con người bình dị, với những cảm xúc và khát khao đời thường. Dù chiến tranh tàn khốc, nó không thể tước đi nhân tính, những suy tư về ý nghĩa của sự hy sinh, tình yêu dang dở và khát vọng hòa bình.
Hình ảnh ánh nắng được sử dụng xuyên suốt tác phẩm để làm nổi bật những cung bậc cảm xúc của người lính. Hầu hết mỗi chương đều mở đầu bằng những miêu tả về nắng, khi gay gắt, chói chang như những thử thách cam go mà người lính phải đối mặt, khi lại dịu dàng, ấm áp như những rung động của họ trước cảnh vật quê hương.
Nhà văn đã nhân cách hóa hình ảnh ánh nắng, biến nó thành một thực thể sống động có thể cảm nhận được: “Nắng lúc mỏng tang, lúc sánh lại cảm giác nếu đưa lưỡi ra, sẽ nếm ngay được các vị tê tê ngòn ngọt của nó”. Ánh nắng, hay chính là thiên nhiên, không chỉ là bối cảnh mà còn gắn bó, che chở cho người lính trong quãng đời gian khổ.
**Ăn mày dĩ vãng (1991)**
“Ăn mày dĩ vãng” xoay quanh hành trình trở về quá khứ của cựu binh Hai Hùng, một chiến sĩ quân giải phóng vùng ven đô Sài Gòn. Trong chiến tranh, anh là một chỉ huy tài ba, được đồng đội kính trọng như “người thuyền trưởng tài ba giữa muôn trùng sóng cả”, được bà con yêu quý. Kẻ thù gọi anh là “tên sát nhân tài tử, là nghệ sĩ cầm súng ảo thuật”. Nhưng sau chiến tranh, anh lại không thể thích nghi với cuộc sống mới, trở nên lạc lõng, cô độc, sống với lý tưởng hướng về dĩ vãng “luôn trong lành chân thật”.
Ra đời trong bối cảnh văn học Đổi mới, tác phẩm khắc họa hình tượng người lính một cách gần gũi với đời thường, với những mất mát, nỗi niềm sâu kín, riêng tư, khác với hình mẫu “luôn đứng cao hơn hoàn cảnh” mang đậm khuynh hướng sử thi và cảm hứng lãng mạn trước đây.
Một ngày, Hai Hùng tình cờ gặp một người phụ nữ mang hình bóng của Ba Sương, nữ quân y từng là người yêu của anh và đã hy sinh. Dù Ba Sương, giờ là Tư Lan, giám đốc Sở Lâm nghiệp đầy quyền uy, linh cảm vẫn mách bảo anh rằng đó chính là người xưa. Từ đây, câu chuyện dẫn dắt người đọc lần ngược về ký ức. Qua những hồi tưởng của Hai Hùng, hiện thực cuộc chiến tàn khốc hiện lên. Anh dằn vặt khi đứng trước tòa án lương tâm, vì chiến tranh mà trở nên tàn bạo, giết chóc. Anh cũng ân hận vì đã chạy vào hầm trước thay vì ra cứu người mình yêu, để rồi lạc mất cô và phải tự tay chôn cất Ba Sương, nhưng lại nhầm lẫn.
Hành trình tìm về quá khứ của Hai Hùng đầy gian nan, bởi người con gái anh yêu đã lựa chọn trốn chạy dĩ vãng. Ba Sương, giờ đã thỏa hiệp với cái ác và cố tình chối bỏ mọi chuyện xưa cũ, không dám đối diện với chính mình để có được sự yên ổn ở hiện tại. Dù sau cùng cả hai đã tìm lại được nhau và mọi bí ẩn đều được giải mã, mọi sự đã quá muộn màng. Tình yêu của họ trở thành một bi kịch – vẫn còn trong trẻo và thủy chung, nhưng lại không thể đến được với nhau nữa.
Mạch truyện trong tác phẩm được xây dựng theo lối đồng hiện, đan xen giữa quá khứ và thực tại, thay vì tuyến tính. Nhờ đó, tâm lý nhân vật được khắc họa một cách phong phú và phức tạp.
“Ăn mày dĩ vãng” đã giành được giải A của Hội đồng Văn học về đề tài chiến tranh cách mạng và lực lượng vũ trang của Hội Nhà văn năm 1993, và Giải thưởng Văn học Bộ Quốc phòng năm 1994. Tác phẩm cũng được chuyển thể thành phim “Người đi tìm dĩ vãng” do NSND Trần Phương và NSƯT Tất Bình đạo diễn, phát hành năm 1992.
**Phố (1992)**
“Phố” khắc họa cuộc sống hậu chiến của những người lính phải vật lộn với gánh nặng mưu sinh và những thay đổi của xã hội từ cơ chế bao cấp sang nền kinh tế thị trường. Câu chuyện xoay quanh một nhóm đồng đội gắn bó với con phố Nhà Binh, nơi họ phải đối mặt với những giằng xé giữa tình yêu, tình đồng đội và hiện thực phũ phàng.
Nổi bật trong tiểu thuyết là số phận của từng cá nhân: vợ chồng Nam và Thảo, với tình yêu nảy nở từ thời chiến, lại tan vỡ khi Thảo trở nên giàu có sau thời gian ở nước ngoài. Sự khác biệt về lối sống và tư tưởng đã tạo nên một khoảng cách không thể hàn gắn. Trong khi đó, Lãm lại phải bươn chải đủ nghề để nuôi sống gia đình, từ đào đá quý đến buôn lậu, nhưng vẫn giữ được phẩm chất trung thực và sẵn sàng hy sinh vì đồng đội.
Chu Lai không ca ngợi chiến thắng mà tập trung vào bi kịch của những người lính chật vật trước những biến đổi của xã hội. Họ vẫn giữ được những phẩm chất tốt đẹp, nhưng lại trở nên lạc lõng và bị tổn thương bởi những toan tính đời thường. Vòng xoáy cơm áo gạo tiền khiến cho vẻ êm đềm của con phố cũng không thể che lấp đi những vết thương trong lòng người.
**Mưa đỏ (2016)**
Trước khi trở thành tiểu thuyết, “Mưa đỏ” đã được nhà văn Chu Lai ấp ủ trong kịch bản phim suốt 15 năm. Tuy nhiên, do các hãng phim không đủ kinh phí sản xuất, ông đã quyết định chuyển thể nó thành tiểu thuyết cùng tên.
Tác phẩm lấy bối cảnh 81 ngày đêm ác liệt tại Thành cổ Quảng Trị năm 1972. Nhân vật chính là Cường, một chàng trai Hà Nội tài năng. Dù có cơ hội du học và được miễn ra trận, Cường vẫn gác lại tất cả để nhập ngũ, mang theo lý tưởng và khát khao cống hiến. Cùng với những đồng đội như Tạ, Tú, Sen, Hải, Bình, Tấn, Cường phải đối mặt với ranh giới mong manh giữa sự sống và cái chết mỗi ngày, dần làm quen với máu, súng đạn và sự tàn khốc của chiến tranh.
Ở tuyến truyện khác, tác giả xây dựng hình tượng Quang, một người lính Việt Nam Cộng hòa. Sự đối đầu giữa Cường và Quang không chỉ là cuộc chiến giữa hai phe đối lập mà còn là sự va chạm giữa hai thế giới quan, hai số phận khác nhau, cùng đối mặt với bi kịch chung của chiến tranh.
“Mưa đỏ” ngợi ca lý tưởng sống và chiến đấu vì hòa bình, độc lập của thế hệ đi trước. Đồng thời, nhà văn cũng khắc họa những đau thương, mất mát từ cả hai bên chiến tuyến, phản ánh bản chất tàn khốc của chiến tranh và những tổn thất mà nó gây ra cho con người.
Tác phẩm đã đoạt giải A Giải thưởng 5 năm của Bộ Quốc phòng năm 2019 và giải thưởng của Hội Nhà văn Việt Nam năm 2016.
Admin
Nguồn: VnExpress
