Khi trở về Việt Nam, một người quen đã tìm đến tôi, nhờ tôi giúp đỡ tìm hiểu và lập danh sách những học sinh có học lực khá để hỗ trợ học phí. Ông ấy nhấn mạnh: “Giúp học phí để các em có ý chí vươn lên, chứ không nên đưa tiền cho gia đình,” với ý muốn trao cho các em “cần câu” thay vì “con cá”.
Một lần khác, hai kiều bào Pháp sau khi đọc bài viết của tôi về nguy cơ bỏ học của học sinh vùng đảo Tây Nam, đã gửi tiền nhờ báo chuyển giúp. Một năm sau, họ về nước và muốn góp vốn xây dựng một trường cấp 3 ở đảo Nam Du, đồng thời nhờ tôi quản lý quỹ. Tôi đã từ chối, không phải vì nghi ngờ, mà vì không muốn liên quan đến tiền bạc, điều có thể ảnh hưởng đến tính khách quan của một nhà báo. Dự án không thành công, họ có chút trách móc. Nhưng đến nay, tôi vẫn tin rằng quyết định của mình là đúng đắn.
Trong suốt những năm làm báo, tôi đã tham gia nhiều chương trình từ thiện, nhưng thường lựa chọn không đưa tin. Tôi không thoải mái với những hình ảnh người nghèo khổ, quần áo xộc xệch, đứng giữa trời nắng để chờ nhận quà, trong khi người trao thì rạng rỡ trước ống kính. Đã có lần, tôi bỏ về giữa chừng vì không thể chịu đựng được cảnh trẻ em phải ngồi chờ hàng giờ liền để nghe phát biểu, cảm ơn, chỉ để cuối cùng nhận được một phần quà nhỏ bé.
Sự phát triển của mạng xã hội đã làm thay đổi nhiều điều. “Làm từ thiện” dần trở thành một nghề, thậm chí là một nghề có thể kiếm ra tiền. Nó được lên kế hoạch bài bản, có đội ngũ truyền thông, đạo diễn quay dựng và kịch bản phát sóng. Mỗi chuyến đi từ thiện trở thành một chiến dịch quảng bá với áo đồng phục, logo và khẩu hiệu. Thậm chí, một gói mì hay chai nước mắm cũng được khéo léo sắp đặt để trở thành đạo cụ cho thương hiệu doanh nghiệp và lợi ích cá nhân. Lượt xem, lượt chia sẻ, lượt ủng hộ đều có thể quy đổi thành giá trị truyền thông, và thậm chí là tiền bạc. Điều đáng nói là, số tiền đó thường chảy vào tài khoản cá nhân.
Sau này, khi biết tôi xây dựng một kênh YouTube riêng về ẩm thực đường phố và các vấn đề môi trường, một chủ kênh YouTube nổi tiếng đã khuyên tôi nên thay đổi nội dung. Người này nói rằng chỉ cần quay những mảnh đời khổ cực, chắc chắn sẽ có nhiều lượt xem và tiền bạc. Kêu gọi quyên góp, mọi người sẽ cho tiền, và mình có thể giữ lại phần lớn số đó.
Câu nói tưởng chừng như đùa này lại là sự thật đối với nhiều người. Người nghèo, người bệnh, người tàn tật trở thành “đạo cụ” cho những thước phim đắt giá. Mỗi giọt nước mắt, mỗi căn nhà dột nát đều có thể biến thành “content”. Có người chiếm đoạt một phần, có người “mượn tạm” toàn bộ rồi biến mất.
Không có gì ngạc nhiên khi gần đây, nhiều cá nhân đã bị khởi tố, bắt giam vì lợi dụng hoạt động từ thiện để trục lợi. Nghị định 93/2021 đã quy định rõ việc sử dụng sai mục đích tiền quyên góp là hành vi vi phạm pháp luật, có thể bị truy tố tới 15 năm tù. Tuy nhiên, phần lớn các hoạt động thiện nguyện vẫn khó kiểm soát do thiếu cơ chế giám sát độc lập và việc sao kê minh bạch không phải lúc nào cũng được thực hiện.
Không ai phản đối việc kết hợp làm từ thiện với truyền thông. Nhưng khi mọi hành động nhân ái đều được quy đổi ra “hiệu quả truyền thông”, “chi phí cơ hội” hay “lợi nhuận tiềm năng”, thì liệu đó còn là thiện tâm hay chỉ là một chiến lược kiếm tiền? Khi động cơ không còn xuất phát từ lòng trắc ẩn, từ thiện dễ dàng biến tướng thành một nghề không lương thiện, chỉ nhắm đến lợi ích cá nhân.
Nguy hiểm hơn, có những người từng làm giàu bất chính, nhưng khi bị khởi tố lại được bênh vực chỉ vì “làm từ thiện nhiều”. Khi đó, từ thiện trở thành một tấm bình phong để đánh bóng tên tuổi, thậm chí là một công cụ để “rửa tiền” nếu không được kiểm soát chặt chẽ.
May mắn thay, giữa những ồn ào đó, tôi vẫn thấy có rất nhiều người làm việc tốt một cách lặng lẽ. Ví dụ như một gia đình trong con hẻm nhỏ gần nhà tôi đã đầu tư một hệ thống lọc nước tinh khiết miễn phí. Bất cứ ai có nhu cầu đều có thể đến lấy nước, và trong nhiều năm qua, công nhân và người lao động vẫn thường xuyên mang bình đến lấy nước sạch mỗi ngày mà không ai biết chủ nhân của nó là ai. Hoặc có người lắp đặt máy bơm hơi miễn phí bên đường để giúp người đi xe máy tiết kiệm được một khoản tiền nhỏ. Họ không cần ai quay phim, chụp ảnh hay dựng bảng hiệu để tri ân.
Một xã hội văn minh không thể thiếu lòng nhân ái, nhưng lòng nhân ái không thể tồn tại trong một môi trường bị méo mó bởi danh lợi. Khi “từ thiện” biến thành một “nghề”, thì cái thiện cũng sẽ dần biến mất.
Đến tận bây giờ, tôi vẫn nhớ mãi hình ảnh những đứa trẻ phải ngồi hàng tiếng đồng hồ để nghe vinh danh, cảm ơn, chỉ để cuối cùng nhận được một phần quà tượng trưng. Những đứa trẻ ngây thơ ấy không hề nhận ra rằng, buổi từ thiện tặng quà có lẽ đang được người lớn tính toán cho những mục đích sâu xa hơn.
Admin
Nguồn: VnExpress
