Trên mạng xã hội ngày nay, chỉ một đoạn video về một nhà tu quyết định đặt tên đường cho một nhân vật lịch sử, hay một phát ngôn tưởng chừng vô thưởng vô phạt của người nổi tiếng, cũng có thể thổi bùng lên làn sóng giận dữ từ hàng trăm người.
Không phải ai cũng sử dụng mạng xã hội, và càng không phải ai cũng phản ứng gay gắt trước những thông tin trái ngược với quan điểm cá nhân. Tuy nhiên, một thực tế không thể phủ nhận là những câu chuyện khơi mào tranh cãi luôn có sức hút đặc biệt, lấn át những điều tích cực, giản dị. Chỉ trong vòng vài giờ sau khi một sự việc nổ ra, mạng xã hội đã “bùng cháy” với vô số bình luận phẫn nộ, thôi thúc mọi người “lên tiếng” và “đòi công lý”. Thế nhưng, chỉ vài ngày sau, khi cơn giận qua đi, mọi thứ lại chìm vào quên lãng, nhường chỗ cho một vụ việc khác, thậm chí còn dữ dội hơn. Cứ như vậy, vòng lặp phẫn nộ này tiếp diễn không ngừng.
Hiện tượng này không đơn thuần xuất phát từ tính cách “nóng nảy” của người dùng, mà còn là sự kết hợp giữa tâm lý con người và sức mạnh của công nghệ.
Từ góc độ khoa học xã hội, cơ chế lan truyền cảm xúc trên mạng có thể giải thích điều này. Bản chất não bộ con người vốn nhạy cảm hơn với những thông tin tiêu cực. Các nghiên cứu thần kinh học chỉ ra rằng vùng amygdala (hạch hạnh nhân), trung tâm xử lý cảm xúc, phản ứng mạnh mẽ hơn trước những thông tin mang tính giận dữ hoặc bất công.
Khi một thông tin khiến ta phẫn nộ, não bộ kích hoạt phản ứng cảm xúc. Tuy nhiên, dopamine chỉ thực sự tăng cao, mang lại cảm giác hưng phấn và “có chính nghĩa”, khi ta hành động, chẳng hạn như bình luận hoặc chia sẻ. Điều này tạo nên một vòng lặp gây nghiện. Cảm xúc này thúc đẩy nhiều người tham gia bình luận, chia sẻ và tranh luận, như một cách để khẳng định mình thuộc về “phe đúng”. Tương tự như việc ăn đồ cay, càng kích thích, càng dễ gây nghiện. Nghiên cứu của Viện Công nghệ Massachusetts (MIT) năm 2018 cho thấy thông tin tiêu cực, đặc biệt là những thông tin gây tranh cãi, lan truyền nhanh hơn gấp sáu lần so với thông tin trung tính. Một nghiên cứu khác của Brady và cộng sự (2017) cũng chỉ ra rằng nội dung kết hợp cảm xúc tiêu cực và ngôn ngữ đạo đức, như công lý, quyền lực, bất công, có khả năng được chia sẻ cao hơn nhiều lần.
Nếu cảm xúc là mồi lửa, thì thuật toán của mạng xã hội chính là ngọn gió thổi bùng lên đám cháy. Các nền tảng như Facebook, YouTube và TikTok không hoàn toàn trung tính. Chúng được thiết kế để tối đa hóa thời gian tương tác của người dùng. Những bài đăng càng gây tranh cãi, càng nhận được nhiều lượt “phẫn nộ” hay “chia sẻ”, sẽ càng được ưu tiên hiển thị.
Để thu hút sự chú ý tối đa, những người tạo nội dung thường tìm cách “tạo sóng” bằng cách giật tít, khơi gợi mâu thuẫn, thậm chí bóp méo thông tin. Khi người dùng phản ứng, nền tảng sẽ “thưởng” bằng cách tăng tương tác, từ đó tạo điều kiện cho nội dung cực đoan tiếp tục sinh sôi. Bởi lẽ, khi bạn xem một tin tiêu cực hoặc có góc nhìn phiến diện, thuật toán sẽ ghi nhận và tiếp tục gợi ý những nội dung tương tự, khiến ta dần bị cuốn vào vòng lặp khép kín của cảm xúc và định kiến.
Kết quả là không gian mạng ngày càng trở nên ồn ào, tiếng nói trung dung ngày càng yếu ớt. Phản biện lành mạnh bị thay thế bằng công kích cá nhân, và đối thoại biến thành một chiến trường cảm xúc.
Hệ quả là, một mặt, người dùng mạng xã hội dễ rơi vào trạng thái kiệt sức cảm xúc khi liên tục phải đối diện với những thông tin gây căng thẳng. Mặt khác, sự phân cực trong cộng đồng ngày càng trở nên rõ nét, khi người ta chỉ tìm đọc, chia sẻ và tin vào những thông tin củng cố niềm tin sẵn có của mình. Khả năng lắng nghe, đối thoại và đồng cảm dần suy giảm.
Những câu chuyện gây tranh cãi là một phần tất yếu của đời sống xã hội. Tranh luận và phản biện, nếu diễn ra trong tinh thần tôn trọng, tìm hiểu và học hỏi, là dấu hiệu của một xã hội biết suy nghĩ và quan tâm đến nhau. Mạng xã hội không phải là điều xấu; nó giúp chúng ta kết nối với bạn bè và chia sẻ thông tin hữu ích. Thay vì cố gắng loại bỏ những câu chuyện gây tranh cãi, có lẽ điều chúng ta cần thay đổi là cách phản ứng với chúng: bớt giận dữ, bớt vội vàng, học cách lắng nghe và thấu hiểu vì sao người khác có thể nhìn nhận cùng một sự việc theo cách khác mình.
Tuần trước, trong một buổi học về tư duy phản biện theo phương pháp Socratic, tôi đã chiếu lên màn hình một bức ảnh chụp con gà và hỏi sinh viên: “Các em nhìn thấy gì?”.
Những câu trả lời rất khác nhau: người thì nói đó là gà trống, người lại bảo là gà mái; có bạn đùa rằng thấy món gà rán KFC; một sinh viên ngành nông nghiệp thì nhìn thấy nguồn thu nhập; người theo đạo thì chỉ thấy một sinh linh không nên giết; còn những sinh viên nhỏ tuổi hơn thì bảo đó chỉ là một món đồ chơi.
Tôi nói: “Tất cả đều đúng – theo cách nhìn của riêng các em. Nhưng tại sao cùng một hình ảnh, mỗi người lại thấy những điều khác nhau? Điều đó nói lên điều gì về kinh nghiệm, giá trị và vị trí của chúng ta trong thế giới này?”.
Bài học giản dị nhưng sâu sắc ấy cho thấy rằng tư duy phản biện không nhằm mục đích bác bỏ người khác, mà là giúp ta nhận ra rằng có nhiều góc nhìn khác nhau để nhìn nhận cùng một sự vật, một vấn đề, hoặc một con người.
Trong một thế giới ồn ào với những tranh cãi không dứt, đôi khi im lặng và lắng nghe cũng là một biểu hiện của trí tuệ và lòng nhân ái.
Tháng trước, sau vụ ám sát Charlie Kirk, một nhà hoạt động bảo thủ và người sáng lập tổ chức sinh viên Turning Point USA, Thống đốc bang Utah đã kêu gọi người dân: “Hãy tắt máy tính, tắt điện thoại, chạm vào cỏ, ôm người thân, bước ra ngoài và làm điều tốt cho cộng đồng”.
Lời kêu gọi ấy nghe thật tỉnh táo và thuần khiết, như một nỗ lực hòa giải giữa một xã hội đang bị chia rẽ. Đó cũng là lời nhắc nhở cho tất cả chúng ta: hãy tạm gác lại cơn giận, nếu có, bước ra ngoài, hít thở và bắt đầu lại, không phải bằng những cú nhấp chuột, mà bằng lòng nhân ái và sự thấu hiểu.
Phạm Hòa Hiệp
Admin
Nguồn: VnExpress
