Trong bối cảnh thế giới liên tục bàn luận về khủng hoảng kinh tế và tiền tệ, một cuộc khủng hoảng âm ỉ và sâu sắc hơn đang diễn ra: khủng hoảng hậu bằng cấp. Câu chuyện về sự “sụp đổ của giá trị học vấn” được thể hiện qua lạm phát bằng cấp, sự trỗi dậy của trí tuệ nhân tạo (AI) và sự mất cân đối giữa cung và cầu lao động, đang phá vỡ mô hình “học để thành công” đã tồn tại hơn một thế kỷ.
Tôi từng trò chuyện với một cựu sinh viên trường Rennes School of Business (Pháp) về chiến tranh thương mại Mỹ – Trung và dự thảo luật ngân sách 2026 của Chính phủ Lecornu. Tương tự, tôi cũng nhớ cuộc trò chuyện với một sinh viên trường Kinh tế Quốc dân khi cùng nhau di chuyển trên đường Láng. Dù ở Bắc Kinh hay New York, những câu chuyện tương tự đều có thể xảy ra.
Thế hệ trẻ đang phải đối mặt với ba cú sốc lớn. Đầu tiên là “lạm phát bằng cấp” dẫn đến thất nghiệp trí thức. Sự mở rộng ồ ạt của các trường đại học khiến bằng cấp trở nên phổ biến, mất đi giá trị phân biệt. Tại Pháp, 26% dân số có bằng thạc sĩ, cao hơn nhiều so với mức trung bình của OECD. Tuy nhiên, cơ cấu việc làm không thay đổi, chỉ có 19% công việc thuộc nhóm “quản lý hoặc chuyên gia”, trong khi gần một phần tư dân số được đào tạo cho những vị trí này.
Tình trạng này giống như việc chính phủ in quá nhiều tiền, xã hội đang phát hành quá nhiều bằng cấp. Khi cung vượt cầu, bằng cấp không còn là “đảm bảo nghề nghiệp” mà trở thành “hàng hóa mất giá”. Điều này gây ra tác động lớn về mặt tinh thần, khi thế hệ trẻ cảm thấy bị phản bội bởi lời hứa “nếu học giỏi, con sẽ có tương lai”. Từ đó, một cuộc khủng hoảng niềm tin lan rộng, khiến người không có bằng cảm thấy bị gạt ra ngoài, còn người có bằng lại thấy công sức học hành trở nên vô nghĩa.
Cú sốc thứ hai là sự trỗi dậy của trí tuệ nhân tạo (AI), chấm dứt sự độc quyền tri thức của con người. Theo Laurent Alexandre và Olivier Babeau, ngày 30/11/2022, khi ChatGPT 3.5 ra mắt, là “ngày mà thế giới cũ sụp đổ”. AI không chỉ là công nghệ mới mà còn “khai sinh ra nền văn minh mới”, nơi con người không còn độc quyền sản xuất tri thức. AI có thể lập luận, viết, sáng tạo, phân tích nhanh hơn, rẻ hơn và không mệt mỏi.
AI đảo ngược trật tự giai tầng, đe dọa các công việc trí óc như phân tích dữ liệu, viết báo cáo, tư vấn, kế toán, pháp lý. Trong khi đó, các công việc tay nghề, kỹ thuật, chăm sóc, ẩm thực ít bị đe dọa hơn. Hệ thống đại học, vốn được xây dựng để “đào tạo người lao động trí óc”, trở nên lỗi thời. Trong thời đại AI, tri thức không còn hiếm mà được sản xuất hàng loạt.
Giá trị mới nằm ở khả năng ứng dụng, sáng tạo và thuyết phục. Bằng cấp chỉ còn là một tín hiệu cũ kỹ, một tấm huy chương chocolate. Giá trị của con người trong tương lai nằm ở sức hút cá nhân, khả năng kết nối và sáng tạo.
Cú sốc thứ ba là tình trạng “thừa tinh hoa” và sự bất tương xứng giữa cung và cầu lao động. Nhà nghiên cứu Peter Turchin cho rằng khi xã hội sản xuất quá nhiều người có học vấn cao mà không có đủ vị trí quyền lực, sự cạnh tranh sẽ trở nên tàn khốc. Ông so sánh với trò chơi ghế nhạc, khi số người chơi (người học cao) tăng lên, nhưng số ghế (vị trí cao cấp) không đổi. Những “tinh hoa thất thế” này vừa bất mãn vừa nguy hiểm.
Trong lịch sử, nhóm này đã góp phần tạo nên các phong trào cách mạng. Ngày nay, nguy cơ còn lớn hơn khi trí thức thất thế được trang bị thêm mạng xã hội và AI, biến bất mãn cá nhân thành phong trào tập thể nhanh chóng. Khi người có học không còn cảm thấy xã hội cần mình, nền tảng ổn định của quốc gia bị lung lay.
Ba cú sốc này có thể dẫn đến sự sụp đổ của mô hình giáo dục đương đại, vốn được tổ chức theo logic tuyến tính: học – thi – tốt nghiệp – đi làm. Theo OECD, tuổi thọ trung bình của một kiến thức ngày nay chỉ còn hai năm, so với 30 năm vào thập niên 1980. Điều này có nghĩa là đại học không còn đủ nhanh để theo kịp thế giới, sinh viên ra trường với tri thức đã cũ.
Tri thức không bị phủ định, nhưng tri thức đơn thuần đang nhường chỗ cho năng lực. Người thành công không nhất thiết phải học lâu, nhưng phải học liên tục, học suốt đời. Giáo dục đại học cần tái sinh theo hướng: học – làm – học tiếp – sáng tạo – dạy lại.
Việt Nam đang đứng ở ngã ba đường, tương tự phương Tây 15 năm trước: tỷ lệ học đại học tăng nhanh, thị trường việc làm chậm chuyển đổi, doanh nghiệp thiếu nhân lực tay nghề, sinh viên ra trường khó xin việc, và học nghề bị đánh giá thấp. Chúng ta có thể học từ sai lầm của phương Tây để chuyển hướng kịp thời.
Việc sáp nhập các trường đại học công lập là một bước đi quan trọng để tái cấu trúc hệ thống giáo dục đại học Việt Nam, hướng tới sự tinh gọn, hiệu quả và hội nhập. Tuy nhiên, sáp nhập chỉ là bước đi về tổ chức, cần đi kèm với cải cách chương trình, đổi mới phương pháp đào tạo và gắn chặt với phát triển con người.
Các chương trình học cần được thiết kế lại để dạy người học cách tư duy, đặt câu hỏi và giải quyết vấn đề, thay vì chỉ truyền đạt thông tin. Mỗi môn học phải trả lời được câu hỏi “kiến thức, kỹ năng này giúp sinh viên làm được điều gì mà máy móc không thể làm”. Đại học cần trở thành “phòng thí nghiệm xã hội”, nơi sinh viên tham gia dự án thật, giải quyết vấn đề thật, với sự tham gia của doanh nghiệp ngay từ khâu thiết kế chương trình.
Đầu tư vào hệ thống trường dạy nghề, tăng tính linh hoạt để người học có thể chuyển đổi giữa học nghề, đại học và học nâng cao suốt đời. Truyền thông về hình ảnh người lao động tay nghề cao như lực lượng xương sống của nền kinh tế. Tổ chức các buổi hướng nghiệp chính quy trong chương trình học, bám sát nhu cầu thị trường.
Giải pháp không phải là học ít đi, mà là học khác đi: học sâu hơn, linh hoạt hơn, nhân văn hơn và thực tế hơn. Đó là con đường để trí tuệ Việt Nam không bị thay thế trong kỷ nguyên trí tuệ nhân tạo.
Admin
Nguồn: VnExpress
