Trong sự nghiệp của mình, tôi đã từng tiếp xúc với nhiều đối tượng khác nhau: từ những người sắp phải đối mặt với bản án, những người đã bị kết tội, cho đến những người đang ở đỉnh cao quyền lực và không thể tin rằng mình có thể bị trừng phạt. Tôi đã gặp cả những tội phạm khét tiếng lẫn những người hoàn toàn vô danh, thoáng qua trong dòng chảy tin tức.
Vậy, làm thế nào để ghi lại câu chuyện của những con người này một cách thấu đáo? Thông thường, khía cạnh logic trong cuộc đời họ đã được định hình rõ ràng, thậm chí bởi một bộ logic khắc nghiệt nhất: Bộ Luật Hình sự. Việc đọc lại hồ sơ vụ án, hay “dựa vào dữ liệu” như cách nói hiện nay, để đưa ra nhận định và định hướng câu chuyện có vẻ dễ dàng, vì cơ quan điều tra và công tố đã làm gần hết phần việc. Đôi khi, tôi tự hỏi, xã hội cần thêm một nhà báo để làm gì khác?
“Việc khác” ở đây chính là cảm nhận. Liệu có điều gì mà biên bản chưa ghi lại? Có khía cạnh nào về con người này mà cộng đồng cần biết, vì lợi ích chung? Không nhất thiết phải là việc họ có oan hay không, hay luật pháp có kẽ hở hay không. Thường thì, câu chuyện nằm ở một phạm trù cao hơn số phận cá nhân, rộng lớn hơn cả vấn đề pháp lý.
Trong gần hai thập kỷ làm nghề, tôi luôn cố gắng để trí tuệ cảm xúc (EQ) dẫn dắt trước khi bắt tay vào phân tích. Đừng vội vàng đưa ra kết luận dựa trên dữ liệu có sẵn. Hãy suy nghĩ như một con người trước, sau đó mới sử dụng logic để soi chiếu.
Năm 2017, khi mới về VnExpress, bài viết dài đầu tiên của tôi mở đầu bằng câu chuyện về những người phạm tội. Đó là một câu chuyện cũ mà nhà báo Phạm Trung Tuyến đã kể trên sóng VOV, về một nhóm thanh niên đi cướp giật và bị bắt. Họ là những công nhân ở Bình Dương, bị chủ sa thải trước Tết Nguyên đán. Vì không dám về quê, họ đã túng quẫn và thú nhận: “Chúng cháu đi cướp thế này là lần đầu”.
Một sự kiện như vậy, hiển nhiên và lạnh lùng, có thể chỉ là một mẩu tin ngắn về tình hình an ninh trật tự. Nhưng nó cũng có thể là điểm khởi đầu cho một câu chuyện lớn hơn về dòng người di cư, về quyền lao động, hay về những người nông dân rời bỏ quê hương. Một câu chuyện lớn về chính xã hội chúng ta.
Trong những năm sau đó, tôi khuyến khích các phóng viên cộng tác xây dựng lối tư duy này. Ở Phú Thọ, Hoàng Phương đã đến túp lều của một lâm tặc vừa ra tù, để hiểu về sự khốn cùng của một người không còn kế sinh nhai. Ở Sơn La, Thanh Lam đã bước vào căn nhà tồi tàn của một phụ nữ Mông buôn ma túy, để suy ngẫm về sự thiếu hiểu biết và khả năng bị lợi dụng của đồng bào. Ở Huế, Đắc Thành đã phải điều tra sâu về tâm trạng của những người nông dân cắm cọc trên sông Bồ, những người buộc phải chặn dòng sông để ngăn chặn nạn khai thác cát trái phép. Rõ ràng, họ đã phạm tội, thậm chí tự nhận thức được điều đó và sẵn sàng chịu án. Nhưng tâm trạng của họ mới là chủ đề chính, khả năng thấu cảm của phóng viên mới là điều tạo nên bài báo giá trị, những điều mà biên bản không thể ghi lại.
Có một tội phạm ở Thanh Hóa mà tôi chưa từng gặp mặt. Anh ta xuất hiện trong một bản án mà tôi tình cờ đọc được ở Sơn La. Bị cáo Sùng A Ph., sinh năm 1967, bị kết án 7 năm tù giam vì tội phá rừng. Bị cáo đã vượt đường xa từ Thanh Hóa sang Sơn La để thực hiện hành vi phạm tội. Tại hiện trường, công an đã thu giữ “03 con dao có lưỡi bằng kim loại dài 40 cm, cán bằng gỗ; 01 con dao lưỡi bằng kim loại dài 45 cm, không có cán; 01 chiếc cưa lưỡi bằng kim loại có tay kéo bằng gỗ dài 60 cm”.
Bị cáo đã phá hơn 7.000 mét vuông rừng, gây thiệt hại 85 triệu đồng, bao gồm gỗ từ nhóm V đến nhóm VIII.
Có điều gì đó thôi thúc tôi tìm hiểu về người đàn ông này. Loại gỗ mà Sùng A Ph. đã chặt hạ, gỗ từ nhóm V đến nhóm VIII – nhóm có giá trị thấp nhất – thường chỉ được dùng để làm giấy. Hơn nữa, một lâm tặc chuyên nghiệp nào lại đi phá rừng bằng một con dao thậm chí không có cán?
Cần nói thêm rằng, thời điểm đó, tôi đến Sơn La dưới sự tài trợ của một tổ chức bảo vệ môi trường, đồng nghĩa với việc mang trên mình sứ mệnh chống lại nạn phá rừng bằng mọi giá. Tuy nhiên, tôi không thể ngừng suy nghĩ về những công cụ thô sơ của người lâm tặc kia.
Trong những ngày sau đó, chỉ vì một cảm giác mơ hồ, tôi đã liên hệ với cán bộ thi hành án của Thanh Hóa, người trực tiếp đến nhà Sùng A Ph. để thu hồi khoản tiền 85 triệu đồng mà anh ta gây ra. Anh kể cho tôi, với giọng buồn rầu, về một gia đình nghèo khó chưa từng thấy. Họ không có đất canh tác, không có tài sản gì ngoài một túp lều tồi tàn và chiếc giường ọp ẹp. A Ph. đã phá rừng để có đất làm nương. Người cán bộ đó, đến để thu hồi tài sản cho nhà nước, cuối cùng lại cho thêm tiền cho gia đình họ rồi ra về.
Câu chuyện về sinh kế của những người dân sống quanh các khu rừng quốc gia, từ đó, trở thành chủ đề mà tôi theo đuổi, chỉ vì một cảm giác mơ hồ ban đầu. Việc thu thập dữ liệu lúc đó diễn ra theo một hướng khác, thậm chí đi ngược lại mục tiêu ban đầu mà tổ chức đã giao phó. Nhưng nghề báo thường là như vậy, và tôi tin rằng xã hội cũng mong muốn chúng tôi làm như vậy: tìm kiếm những điều mà chúng ta chưa biết là mình cần tìm, viết về những điều mà chưa ai biết là cần phải viết. Thay vì ngồi trong phòng điều hòa, đưa ra những giả định rồi cố gắng chứng minh chúng.
Những thành tựu mới trong lĩnh vực trí tuệ nhân tạo (AI) đã làm thay đổi nhiều khía cạnh của các ngành nghề, không chỉ nghề báo mà còn của rất nhiều người khác. Tuy nhiên, tôi vẫn tin rằng có một thứ mà AI không thể thay thế được con người: khả năng thấu cảm.
“Này, cái thói quen cảm nhận về người có tội của đám phóng viên bọn tôi ấy, trong ngôn ngữ của khoa học máy tính gọi là gì?”, tôi hỏi chuyên gia AI Nguyễn Hồng Phúc.
“Đấy là trí tuệ cảm xúc – EQ, và nó là lĩnh vực của khoa học thần kinh chứ không phải khoa học máy tính”.
“Có nỗ lực nào, hay là một đích đến nào trong ngành của ông cho việc AI có thể có EQ không?”.
“Ngay cả mục tiêu IQ còn đang rất xa vời, cái EQ đấy các đạo diễn phim còn ít khi làm tới chứ giới AI chưa nghĩ đến đâu”.
Đó chỉ là một cuộc trò chuyện phiếm, có lẽ anh Phúc cũng chưa biết hết về những dự án đầy tham vọng của các đồng nghiệp trên thế giới. Biết đâu, có ai đó đang theo đuổi việc tạo ra một AI có trí tuệ cảm xúc thực sự. Nhưng tôi cứ tạm yên tâm với câu trả lời đó. Rằng, về tốc độ đưa tin, chúng tôi đã thua mạng xã hội từ 10 năm trước; về khả năng tìm kiếm và phân tích dữ liệu, chúng tôi có thể đã thua AI từ một năm trước. Nhưng về khả năng định hướng bằng sự thấu cảm, chúng tôi sẽ không bao giờ thất bại.
Gần 10 năm trước, tôi tham dự một cuộc họp về định hướng phát triển của báo chí, do tiến sĩ Trương Gia Bình và tiến sĩ Thang Đức Thắng chủ trì, hai người đã tham gia xây dựng Internet và báo điện tử Việt Nam từ những ngày đầu. Tôi vẫn nhớ, năm đó, khi bàn về sứ mệnh của báo chí, tiến sĩ Bình đã cầm bút vẽ lên bảng một đống bùi nhùi. “Bây giờ thông tin nó như thế này này”, ông nói, rồi vẽ một đường thẳng xuyên qua đống bùi nhùi đó: “Ở giữa nó có những sự thật mà độc giả cần biết, đúng không”. Rồi ông vẽ những đường chéo từ rìa của đống bùi nhùi vào đường thẳng ở giữa: “Nhiệm vụ của báo chí là đưa độc giả đến gần nhất với cái gọi là sự thật này”.
Năm đó, tôi hiểu đống bùi nhùi, tôi hiểu đường thẳng ở giữa. Nhưng đến năm nay, khi AI trỗi dậy, tôi mới thực sự hiểu ý nghĩa của những đường chéo “đưa độc giả đến gần nhất” với đường thẳng ở giữa. Chúng không thể là gì khác hơn ngoài mệnh lệnh của sự cảm thông, của mong muốn tìm ra những điều quan trọng với cộng đồng.
AI cũng cần “prompt” (câu lệnh) để định hướng tư duy. Ngay cả khi AI trở thành công cụ phân tích dữ liệu độc tôn, chúng ta vẫn là người điều hướng AI bằng trí tuệ cảm xúc của mình. Các câu trả lời phụ thuộc vào câu hỏi. Và câu hỏi, phụ thuộc vào tâm nguyện của người hỏi.
AI rồi sẽ vượt qua chúng ta về năng lực tư duy logic. Nhưng logic không chi phối lòng yêu nước, sự đồng cảm với những người xa lạ, logic không thúc đẩy tâm nguyện làm cho thế giới tốt đẹp hơn. Đó là chuyện riêng của con người chúng ta.
Nhân kỷ niệm 100 năm Ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam, tôi muốn chúc những người làm báo – dù trong giai đoạn khó khăn này – giữ vững ngọn lửa nghề. Dẫu trải qua bao nhiêu biến động, công nghệ đến rồi đi, chúng ta vẫn đã đi qua 100 năm, đóng góp cho xã hội bằng thứ quyền năng cao nhất của con người, chính là khả năng nhìn vào mắt những con người.
Và có thể đó cũng là những chia sẻ với nhiều bạn đọc khác, dù bạn đang làm nghề gì.
Admin
Nguồn: VnExpress
