Mỗi ngày, hàng chục nghìn xe cộ lưu thông trên xa lộ liên bang nối liền Los Angeles và Las Vegas. Ít ai biết rằng, khi băng qua vùng sa mạc cằn cỗi, họ đang đi ngang qua một khu dự trữ chiến lược quan trọng bậc nhất thế giới.
Đó chính là mỏ đất hiếm duy nhất còn hoạt động tại Hoa Kỳ, tọa lạc ngay cạnh Xa lộ liên bang 15, thuộc Mountain Pass, California. Sau một thời gian dài chìm trong khó khăn và phá sản, mỏ này đã được mua lại và tái khởi động sản xuất từ năm 2017. Dù các hoạt động tinh chế và sản xuất vẫn còn ở giai đoạn đầu, việc khôi phục khai thác diễn ra đúng vào thời điểm nguồn cung nhập khẩu đang trở nên khan hiếm.
Đất hiếm đóng vai trò then chốt trong nhiều ngành công nghiệp, từ sản xuất chip máy tính đến chế tạo động cơ máy bay. Tuy nhiên, giống như nhiều quốc gia khác, Mỹ có xu hướng nhập khẩu đất hiếm từ Trung Quốc. Trong bối cảnh căng thẳng thương mại giữa hai cường quốc ngày càng gia tăng, đất hiếm đã trở thành một công cụ mặc cả đầy uy lực của Trung Quốc.
Giáo sư Bert Hofman từ Viện Đông Á thuộc Đại học Quốc gia Singapore, nhận định rằng sau những cuộc đàm phán gần đây, giới lãnh đạo Trung Quốc đã nhận ra hai điều quan trọng: họ nắm giữ đòn bẩy đối với Mỹ và các quốc gia khác thông qua việc kiểm soát các khoáng sản thiết yếu, và Mỹ đặc biệt nhạy cảm với việc sử dụng đòn bẩy này.
Tổng thống Trump từng xem việc Trung Quốc đồng ý khôi phục xuất khẩu đất hiếm sang Mỹ là một thắng lợi trong đàm phán. Sự phụ thuộc không chỉ giới hạn ở Mỹ, mà còn thể hiện qua cuộc khủng hoảng đất hiếm toàn cầu gần đây, khi Bắc Kinh siết chặt việc xét duyệt giấy phép xuất khẩu. Tháng trước, lượng nam châm đất hiếm Trung Quốc xuất khẩu ra thế giới đã giảm một nửa so với tháng 4, chạm mức thấp nhất kể từ đầu năm 2020.
Khi chuỗi cung ứng đất hiếm toàn cầu trở nên mong manh trước các quyết định từ Trung Quốc, một câu hỏi lớn được đặt ra: Nếu khoáng sản này quan trọng đến vậy, tại sao các quốc gia khác không tự sản xuất?
Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF) chỉ ra rằng, đất hiếm thực tế không quá hiếm. Tuy nhiên, việc khai thác quy mô lớn đòi hỏi chi phí đầu tư đáng kể, trang thiết bị chuyên dụng, kỹ năng kỹ thuật cao, quy trình phê duyệt nghiêm ngặt, và đặc biệt là các biện pháp bảo vệ môi trường.
Tóm lại, các yếu tố như chi phí, môi trường và hiệu quả là những lý do khiến nhiều quốc gia chấp nhận nhập khẩu đất hiếm thay vì tự sản xuất. Lịch sử của mỏ Mountain Pass ở California là một minh chứng điển hình.
Câu chuyện bắt đầu từ Công ty Molybdenum, được thành lập vào năm 1919. Công ty này được đặt tên theo một kim loại siêu bền, từng được sử dụng trong kiếm Nhật, pháo Đức và sau đó là công nghệ tên lửa.
Vào năm 1950, công ty mua quyền khai thác tại một vùng cao nguyên thuộc sa mạc Mojave, sau khi phát hiện ra khoáng chất bastnaesite chứa đất hiếm. Đến năm 1961, họ bắt đầu tài trợ cho các nghiên cứu về đất hiếm. Việc phát hiện ra một nguyên tố có khả năng tăng cường màu đỏ trong tivi màu đã thúc đẩy làn sóng sản xuất.
Thị trường đất hiếm trải qua nhiều biến động. Molybdenum đổi tên, được mua lại, và doanh thu dần sụt giảm khi vai trò xúc tác của đất hiếm trong lọc dầu giảm vào những năm 1980. Đến năm 2002, khi toàn cầu hóa bùng nổ, hoạt động khai thác tại Mountain Pass đã phải ngừng lại do ô nhiễm mạch nước ngầm và sự cạnh tranh không thể vượt qua từ Trung Quốc.
Cùng thời điểm đó, chuỗi cung ứng ở đầu cuối cũng rút khỏi Mỹ, khi một nhà sản xuất nam châm đất hiếm tại Indiana chuyển toàn bộ hoạt động sang Trung Quốc. Theo cựu CEO của công ty, họ đã lỗ 5 triệu USD mỗi năm. Việc chuyển sản xuất đến gần nguồn nguyên liệu được xem là một lựa chọn hợp lý.
Tính đến năm 2023, Trung Quốc chiếm hơn 69% sản lượng đất hiếm toàn cầu và khoảng 90% lượng nam châm đất hiếm, một vật liệu thiết yếu cho xe điện và tuabin gió. Nhu cầu đối với đất hiếm đang tăng mạnh và được dự báo sẽ tiếp tục tăng trong tương lai.
Sau những thành công ban đầu của Mỹ trong việc thuyết phục Bắc Kinh khôi phục xuất khẩu đất hiếm, các nhà lãnh đạo Liên minh châu Âu (EU) cũng sẽ tận dụng hội nghị thượng đỉnh với Trung Quốc vào cuối tháng để thúc đẩy khả năng tiếp cận tốt hơn với mặt hàng này.
Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen và Chủ tịch Hội đồng châu Âu Antonio Costa sẽ đích thân tham dự sự kiện này, trong bối cảnh các hãng ô tô lo ngại rằng các lệnh hạn chế xuất khẩu hợp kim, hỗn hợp và nam châm đất hiếm từ Trung Quốc có thể gây gián đoạn sản xuất. Theo Reuters, trọng tâm chính của phái đoàn EU lần này sẽ xoay quanh vấn đề đất hiếm.
Bộ Thương mại Trung Quốc hồi tháng 5 tuyên bố đã thiết lập “luồng xanh” để đẩy nhanh việc cấp phép xuất khẩu đất hiếm cho các doanh nghiệp EU. Tuy nhiên, một nhà ngoại giao EU cho biết rằng trong số hàng trăm hồ sơ được gửi đi, chưa đến một nửa được xử lý.
Tổng thư ký Phòng Thương mại châu Âu tại Trung Quốc, Adam Dunnett, nhận xét: “Tình hình đang cải thiện, mặc dù tỷ lệ cấp phép vẫn còn biến động. Hơn nữa, ngay cả khi giấy phép được phê duyệt, quá trình thông quan vẫn có thể bị trì hoãn.” Một quan chức EU khác nhận xét rằng Trung Quốc đang “chơi bài rất khéo” khi xác định đất hiếm là một điểm yếu chiến lược của phương Tây.
Bên cạnh các cuộc đàm phán, trước nguy cơ bị động về nguồn cung, những ý tưởng về việc hồi sinh sản xuất đất hiếm đã bắt đầu hình thành. WEF bình luận: “Không phải ngẫu nhiên mà các quốc gia đang thay đổi quan điểm trong bối cảnh quan hệ thương mại toàn cầu ngày càng phân mảnh và chủ nghĩa bảo hộ gia tăng.”
Một bước ngoặt quan trọng đã diễn ra vào năm 2023 tại Mỹ, khi chủ sở hữu mới của mỏ Mountain Pass bắt đầu tự tách chiết đất hiếm, thay vì phụ thuộc vào một công ty Trung Quốc như trước đây, qua đó “hồi hương năng lực cốt lõi mang tính an ninh quốc gia.”
Đầu năm 2025, họ sẽ bắt đầu sản xuất nam châm đất hiếm tại Texas. Công ty đang tuyển thêm nhân viên, với mức lương cho vị trí vận hành máy nghiền đá lên tới 36,80 USD mỗi giờ, gấp bốn lần mức lương trung bình trong ngành khai khoáng tại Trung Quốc.
Tại bang Oklahoma, không khí chấn hưng ngành khai khoáng thậm chí còn sôi động hơn. Nằm dưới chân dãy núi Wichita là một nhà kho hai tầng, nơi chứa cỗ máy duy nhất tại Mỹ có khả năng tinh luyện nickel, thuộc sở hữu của startup Westwin Elements.
Không chỉ có nhà máy tinh luyện nickel duy nhất của nước Mỹ, bang này còn sở hữu nhà máy tinh luyện lithium lớn nhất cả nước, hai cơ sở tái chế pin lithium-ion, một nhà máy nam châm đất hiếm, và một số cơ sở thu gom rác thải điện tử đang được xây dựng hoặc đã đi vào hoạt động, nhiều hơn bất kỳ bang nào khác.
Ngoài ra, lần đầu tiên kể từ năm 1980, một nhà máy luyện nhôm cũng dự kiến sẽ khởi công vào năm sau tại khu vực giáp một nhánh của sông Arkansas. Thống đốc Oklahoma, Kevin Stitt, đang tích cực kêu gọi đầu tư vào lĩnh vực khoáng sản thiết yếu. Ông khẳng định: “Tôi đã chủ động theo đuổi những ngành công nghiệp mới mà tôi tin rằng sẽ đóng vai trò then chốt trong tương lai.”
Mặc dù không có nhiều mỏ khoáng sản, Oklahoma được các nhà đầu tư và doanh nghiệp đánh giá cao nhờ hàng loạt lợi thế: hệ thống đường sắt và cao tốc kết nối với cả ba vùng ven biển của nước Mỹ; lực lượng lao động dày dạn kinh nghiệm trong ngành năng lượng; các chính sách hoàn thuế và ưu đãi tài chính của bang; một cảng nội địa lớn kết nối với lưu vực sông Mississippi; và quy trình cấp phép linh hoạt.
Các quan chức địa phương tự quảng bá Oklahoma là “bang chỉ cần một cuộc gọi”, ngụ ý rằng thủ tục hành chính tại đây được đơn giản hóa tối đa. MLB Industrial, một startup đến từ Australia chuyên cung cấp pin lithium-ion cho đầu máy toa xe, đã đến Oklahoma vào đầu năm nay vì lý do này. Giám đốc điều hành Nathan Leech cho biết: “Chúng tôi có kế hoạch phát triển lâu dài tại đây.”
Ngoài Mỹ, một số quốc gia khác cũng có trữ lượng đất hiếm lớn. Ví dụ, Australia và Ấn Độ được cho là có trữ lượng ít nhất gấp ba lần, còn Brazil có thể gấp khoảng mười lần so với Mỹ. Tất cả đều đang hướng đến mục tiêu thúc đẩy sản xuất.
Về phần mình, Westwin Elements đã lập một cơ sở thử nghiệm cách thủ phủ bang Oklahoma khoảng 137 km, có khả năng tinh luyện 200 tấn nickel mỗi năm và đặt mục tiêu nâng lên 34.000 tấn vào năm 2030. Nếu thành công, cơ sở này có thể đáp ứng 10% nhu cầu nickel của Mỹ, theo ước tính từ hãng phân tích Benchmark Mineral Intelligence.
Nhà sáng lập KaLeigh Long ấp ủ nhiều kỳ vọng, tương tự như ý nghĩa tên công ty của bà: Westwin, viết tắt của “The West will win” (Phương Tây sẽ chiến thắng).
Admin
Nguồn: VnExpress
