Thuật ngữ “brain rot” (thối não), được Đại học Oxford chọn là từ của năm 2024, đang gióng lên hồi chuông cảnh báo về tác động của thời đại số lên khả năng tư duy và sức khỏe tinh thần. Xuất hiện lần đầu năm 1854 trong cuốn “Walden” của Henry David Thoreau để chỉ sự đơn giản hóa quá mức mọi thứ, ngày nay, “brain rot” ám chỉ tình trạng suy giảm trí tuệ do việc tiêu thụ quá nhiều nội dung trực tuyến ngắn, độc hại, cùng với sự lệ thuộc vào điện thoại thông minh. Trong năm 2024, số lượt tìm kiếm từ này đã tăng đột biến, lên tới 230%.
Nỗi lo về “brain rot” không phải là không có cơ sở. Theo khảo sát của Gallup năm 2022, số lượng sách mà người Mỹ đọc mỗi năm đã giảm xuống mức thấp kỷ lục, và xu hướng này đã kéo dài suốt 20 năm. Elaine Castillo, tác giả cuốn “How to Read Now” (2022), trên podcast của NPR, nhận định rằng việc “doomscroll” (lướt mạng vô thức) và các thuật toán của ứng dụng đang khiến con người rơi vào trạng thái nghiện chủ động, làm suy giảm khả năng tưởng tượng và tư duy phản biện. Bản thân nữ nhà văn cũng thừa nhận rằng smartphone và sự ra đời của TikTok đã khiến cô không còn tận hưởng và tập trung vào việc đọc như trước đây. Sự bùng nổ của nội dung trên Youtube, mạng xã hội và sự trỗi dậy của AI cũng góp phần làm thay đổi thói quen đọc sách của giới trẻ.
Nghiên cứu của Abdullah Shihipar, một nhà nghiên cứu tại tổ chức People, Place & Health Collective thuộc Đại học Brown (Mỹ), đã chứng minh luận điểm này. Nghiên cứu cho thấy rằng khi sử dụng AI để đọc hoặc viết hộ, mức độ đọc hiểu của con người giảm tới 12%, và kỹ năng viết còn giảm mạnh hơn.
Vấn đề “brain rot” đã được đưa ra thảo luận tại Diễn đàn Xuất bản Số 2025 diễn ra tại Hà Nội. Ông Trần Chí Hiếu, nhà sáng lập Orion Media, cho rằng sự phát triển của AI và các nội dung “ăn liền” dưới dạng video ngắn đang khiến độc giả mất kiên nhẫn và khả năng tập trung để đọc hết một tác phẩm. Điều này gây ảnh hưởng không nhỏ đến các nhà xuất bản, khi độc giả trở nên lười đọc và ít mua sách hơn. Ông Hoàng Nam Tiến, Phó Chủ tịch Hội đồng trường Đại học FPT, nhận xét: “Sách in nhiều nhưng người đọc không còn nhiều”.
Tuy nhiên, không thể phủ nhận những lợi ích mà AI mang lại cho ngành xuất bản. AI có khả năng đáp ứng nhu cầu của độc giả hiện đại và tạo ra những xu hướng mới cho ngành. Bà Ngô Ly, giám đốc Trung tâm Alpha.AI, cho biết rằng nếu trước đây một dịch giả mất từ ba đến năm tháng để hoàn thành một tác phẩm, thì sự xuất hiện của AI có thể giúp rút ngắn thời gian này xuống chỉ còn hai tuần. AI cũng có thể phát hiện lỗi nhanh chóng, sửa lỗi chính tả, học giọng văn của tác giả và cung cấp ý tưởng cho người viết. Bà Ngô Ly nhấn mạnh rằng cần sử dụng AI một cách có chọn lọc và coi nó như một công cụ hỗ trợ. Biên tập viên và dịch giả cần có nền tảng tri thức vững chắc để ứng dụng AI một cách hiệu quả.
Dưới góc độ quản lý nhà nước, bà Phạm Thị Kim Oanh, Phó Cục trưởng Cục Bản quyền tác giả, cho rằng cần tạo ra một hành lang pháp lý để bảo vệ quyền lợi của tác giả và khuyến khích sự sáng tạo. Bà nhận định rằng những tác phẩm do AI viết có thể chỉ đọc một lần, nhưng những cuốn sách được viết từ trải nghiệm thực tế và quan điểm cá nhân của người viết mới có giá trị đọc đi đọc lại.
AI có thể không có trí tò mò và khả năng tìm hiểu tri thức như con người, nhưng nó có thể giúp tóm tắt và so sánh các cuốn sách cùng chủ đề để người đọc lựa chọn tác phẩm phù hợp. Ông Hoàng Nam Tiến đã minh họa điều này bằng cách yêu cầu một mô hình AI gợi ý sách và cung cấp bốn cuốn sách cùng nội dung, sau đó lập bảng so sánh chi tiết.
Để thu hút độc giả hơn, một số giải pháp đã được đưa ra, bao gồm thiết kế bìa sách bắt mắt, đặt tên sách ngắn gọn và gây ấn tượng mạnh trong ba giây, và truyền thông sách trên nhiều nền tảng khác nhau như review ngắn, video quote, TikTok, reels và podcast thay vì chỉ sử dụng văn bản thông thường. Những giải pháp này giúp “chạm” đến cảm xúc của người xem và cá nhân hóa trải nghiệm đọc theo hành vi, tâm trạng và mối quan tâm của từng người.
Trong thời đại AI, ngành xuất bản cũng cần có những chiến dịch nâng cao nhận thức và tôn trọng bản quyền tác giả để đảm bảo rằng người viết có đủ nguồn lực về vật chất và tinh thần để tiếp tục sáng tạo.
Trong khuôn khổ diễn đàn, ban tổ chức đã ra mắt Dự án Beta Garden, một cuộc thi nhằm tìm kiếm những ý tưởng khởi nghiệp và đổi mới trong lĩnh vực công nghệ xuất bản.
Diễn đàn Xuất bản Số 2025 với chủ đề “Tương lai ngành xuất bản trong kỷ nguyên số” do Hội Truyền thông số Việt Nam (VDCA) phối hợp với Alpha Books, Liên minh Sáng tạo Nội dung số Việt Nam (DCCA) và Trung tâm Bản quyền số (DCC) tổ chức. Sự kiện có sự tham gia của nhiều nhà quản lý, chuyên gia công nghệ, đơn vị xuất bản, phát hành và startup nội dung số. Diễn đàn bao gồm hai phiên thảo luận, trong đó phiên thứ nhất tập trung vào việc phân tích, phản biện và đề xuất các hướng đi tiềm năng cho ngành xuất bản Việt Nam.
Admin
Nguồn: VnExpress
