Trong nhiều năm làm việc, tôi nhận thấy một tâm lý phổ biến ở các bậc phụ huynh: nỗi lo “thua bạn thua bè” nếu con không được học tiếng Anh từ sớm. Một phụ huynh có con nhỏ thẳng thắn chia sẻ rằng, dù chưa biết con có năng khiếu gì, chị vẫn muốn cho con học tiếng Anh sớm vì sợ con отставать.
Thực tế, tiếng Anh đang trở thành tiêu chí hàng đầu khi chọn trường cho con, trong khi tiếng mẹ đẻ, khả năng biểu lộ cảm xúc, sự phát triển nhận thức, bản sắc cá nhân và những hoạt động gắn kết gia đình lại bị xem nhẹ. Điều này khiến tôi trăn trở: Liệu trong guồng quay “hội nhập”, chúng ta có đang vô tình quên đi rằng sự gắn kết, hạnh phúc và sự phát triển bền vững của trẻ bắt nguồn từ những điều thân thuộc nhất, từ tiếng mẹ đẻ?
Vậy ngôn ngữ có vai trò gì? Liệu việc trẻ nói tiếng Anh sớm có thực sự là một lợi thế nếu những chức năng quan trọng nhất của ngôn ngữ chưa được xây dựng đầy đủ bằng tiếng mẹ đẻ?
Ngôn ngữ không đơn thuần là công cụ truyền đạt thông tin. Với trẻ nhỏ, ngôn ngữ còn là nền tảng để hình thành bản sắc, phát triển tư duy và xây dựng các mối quan hệ xã hội. Ba chức năng cốt lõi này – văn hóa, giao tiếp và tư duy – chính là lý do vì sao tiếng mẹ đẻ cần được nuôi dưỡng trọn vẹn trước khi trẻ bắt đầu học một ngôn ngữ mới.
Trước hết, ngôn ngữ là nơi lưu giữ bản sắc văn hóa và những xúc cảm cá nhân. Tiếng mẹ đẻ là tiếng ru ầu ơ, là những bữa cơm gia đình ấm cúng, là lời dỗ dành của cha mẹ khi con khóc. Nó gắn liền với ký ức, cảm xúc và những giá trị vô hình nhưng bền vững. Khi trẻ chưa cảm nhận sâu sắc những lớp nghĩa văn hóa trong tiếng mẹ đẻ, việc tiếp xúc với một ngôn ngữ khác cũng giống như học bơi khi chưa biết đứng.
Nghiên cứu năm 2018 của Cơ quan Giáo dục Phần Lan, “Ngôn ngữ và Bản sắc trong Giáo dục Đa ngôn ngữ”, chỉ ra rằng trẻ sử dụng tốt tiếng mẹ đẻ có cảm nhận rõ ràng hơn về bản sắc cá nhân, dễ dàng hòa nhập xã hội và ít bị hoang mang về văn hóa. Tại Việt Nam, các nhà nghiên cứu cũng nhận thấy rằng trẻ mầm non chưa vững tiếng Việt nhưng lại được kỳ vọng nói tiếng Anh trôi chảy thường gặp khó khăn trong việc diễn đạt cảm xúc, có xu hướng thu mình hoặc bắt chước một cách máy móc.
Vì vậy, điều quan trọng nhất mà ngôn ngữ mang lại không phải là điểm số TOEFL, mà là cảm giác thuộc về – thuộc về gia đình, quê hương và chính bản thân mình.
Thứ hai, giao tiếp là chức năng dễ thấy nhất của ngôn ngữ, nhưng cũng dễ bị hiểu sai lệch nhất. Trẻ có thể nói “Give me water” nhưng chưa chắc đã biết nói “Con yêu mẹ”. Trẻ có thể hát đúng một bài tiếng Anh nhưng chưa chắc đã biết chia sẻ nỗi buồn khi bị bạn từ chối chơi cùng.
Giáo sư Jim Cummins của Đại học Toronto, trong nghiên cứu năm 2001 “Tiếng mẹ đẻ của trẻ song ngữ: Vì sao quan trọng đối với giáo dục?”, đã phân biệt rõ hai cấp độ ngôn ngữ: ngôn ngữ giao tiếp bề mặt, phát triển nhanh khi trẻ được tiếp xúc thường xuyên, và ngôn ngữ học thuật, cảm xúc, cần thời gian, trải nghiệm và sự hướng dẫn tinh tế để hình thành. Ông cũng nhấn mạnh rằng một nền tảng tiếng mẹ đẻ vững chắc giúp trẻ dễ dàng chuyển sang ngôn ngữ thứ hai mà không bị rối loạn trong diễn đạt và tiếp thu.
Nói cách khác, nếu chỉ dạy trẻ nói tiếng Anh mà không giúp con phát triển khả năng giao tiếp sâu sắc bằng tiếng Việt, trẻ có nguy cơ rơi vào tình trạng “khuyết ngữ” – “hai cái miệng nhưng không có tiếng nói thật sự”, một bằng tiếng Việt sơ sài và một bằng tiếng Anh chỉ để chào hỏi. Điều này khiến trẻ không đủ mạnh mẽ trong bất kỳ ngôn ngữ nào để tư duy rõ ràng hoặc kết nối văn hóa sâu sắc.
Thứ ba, ngôn ngữ là công cụ của tư duy. Trẻ học cách đặt câu hỏi, giải thích, tưởng tượng và phản biện thông qua việc sử dụng ngôn ngữ để sắp xếp suy nghĩ. Nếu không có từ ngữ để gọi tên cảm xúc, trẻ sẽ khó điều tiết hành vi. Nếu không có cấu trúc ngôn ngữ vững chắc để diễn đạt, trẻ sẽ gặp khó khăn trong việc liên kết thông tin.
Nghiên cứu năm 2020 của Trung tâm Phát triển Trẻ em thuộc Đại học Harvard, “Xây dựng hệ thống ‘điều phối không lưu’ của não bộ”, chỉ ra rằng những trải nghiệm ngôn ngữ đầu đời ảnh hưởng trực tiếp đến sự phát triển các “chức năng điều hành” của não bộ, bao gồm khả năng ghi nhớ, tập trung, chuyển sự chú ý và kiểm soát cảm xúc, hành động. Khi trẻ được tiếp xúc với ngôn ngữ phong phú từ sớm, các kỹ năng này sẽ phát triển mạnh mẽ hơn. Ngược lại, nếu trẻ phải chịu áp lực học một ngôn ngữ mới khi nền tảng tư duy chưa vững vàng, quá trình phát triển này có thể bị gián đoạn.
Hãy hình dung một đứa trẻ ba tuổi chưa thể kể trọn vẹn một câu chuyện bằng tiếng mẹ đẻ nhưng lại phải luyện nói tiếng Anh. Thay vì giúp trẻ thông minh hơn, điều này có thể khiến con hoang mang và chậm phát triển cả về ngôn ngữ lẫn nhận thức.
Không ai phủ nhận tầm quan trọng của tiếng Anh, nhưng học sớm không đồng nghĩa với học tốt. Ép trẻ học tiếng Anh khi chưa làm chủ tiếng mẹ đẻ chỉ tạo thêm gánh nặng không cần thiết. Nhiều nghiên cứu đã chứng minh rằng, ở tuổi mầm non, trẻ sẽ làm quen với tiếng Anh hiệu quả nhất thông qua âm nhạc, truyện kể và những tương tác nhẹ nhàng trong môi trường học tập thân thiện. Quan trọng nhất vẫn là nuôi dưỡng tiếng mẹ đẻ trong những năm đầu đời để xây dựng nền tảng vững chắc cho sự phát triển về tư duy, cảm xúc và khả năng học ngôn ngữ thứ hai sau này.
Những kỹ năng học thuật như suy luận, giải thích hay mô tả cần được phát triển bằng ngôn ngữ mà trẻ cảm thấy thoải mái và tự tin nhất. Và thường thì, đó chính là tiếng mẹ đẻ. Khi con bạn lên năm, điều quan trọng không phải là con nói được bao nhiêu tiếng Anh, mà là con có thể giãi bày nỗi lòng, thấu hiểu giá trị gia đình và có đủ vốn từ để yêu thương bằng cả trái tim.
Lê Thanh Hải
Admin
Nguồn: VnExpress
