Sự phát triển của công nghệ đã không ngừng thay đổi thói quen và hình thức đọc của con người, từ sách in truyền thống đến sách nói tiện lợi. Giờ đây, khi trí tuệ nhân tạo (AI) ngày càng thâm nhập sâu rộng vào đời sống, nhiều người cho rằng nó đang báo hiệu sự kết thúc của việc đọc văn bản theo kiểu truyền thống. AI không chỉ còn là công cụ “viết” theo yêu cầu, mà còn có thể thay chúng ta đọc và giải thích những nội dung phức tạp.
Đây là chủ đề chính trong bài viết “What’s Happening to Reading” (Chuyện gì đang xảy ra với việc đọc) của nhà báo Joshua Rothman, đăng trên tạp chí New Yorker vào tháng 6 vừa qua. Rothman, một cây bút kỳ cựu của tờ báo, nổi tiếng với các bài luận về văn hóa và tâm lý học, đồng thời từng giảng dạy tại trường quản lý nhà nước Harvard’s Kennedy School of Public Policy.
Từ khi ngành xuất bản hiện đại ra đời vào thế kỷ 19, việc đọc dường như không có nhiều thay đổi. Dù là báo giấy hay sách văn học, con người vẫn đọc bằng cách “lướt mắt trên trang giấy với tốc độ riêng”. Tuy nhiên, thời đại công nghệ ngày nay đang làm thay đổi bản chất của việc đọc.
Nếu mục đích đọc chỉ là để thu thập thông tin, AI đã chứng minh khả năng vượt trội so với con người. Các công cụ AI có thể “đọc” và “hiểu” một lượng lớn tài liệu, đồng thời ghi nhớ hầu hết nội dung ngay khi tiếp nhận. Các mô hình ngôn ngữ như OpenAI, ChatGPT hay Claude có thể được xem là những “cỗ máy đọc”. Chúng có khả năng rút ra các mối liên hệ giữa các phần trong tác phẩm, so sánh, trích xuất thông tin và áp dụng những thao tác này trên nhiều đoạn văn bản mới với tốc độ đáng kinh ngạc.
Một ưu điểm khác của AI là khả năng làm việc bền bỉ. Nhà kinh tế kiêm blogger Tyler Cowen chia sẻ trong podcast “How I Write” rằng ông thường sử dụng AI để phân tích những điểm khó hiểu trong sách, và chatbot không bao giờ tỏ ra mệt mỏi trước bất kỳ câu hỏi nào. Chúng luôn sẵn sàng trả lời bằng một lượng kiến thức khổng lồ mà con người khó có thể theo kịp. AI cũng có thể đơn giản hóa các ý tưởng phức tạp, giúp người đọc dễ dàng tiếp thu nội dung. Thêm vào đó, AI có thể tóm tắt tác phẩm hoặc viết lại theo một phong cách khác, tương tự như việc “remix” một bản nhạc, từ đó xóa nhòa ranh giới giữa việc đọc và biên tập.
Tuy nhiên, tác giả Rothman đặt ra một vấn đề quan trọng: liệu tính nguyên bản và giá trị nội tại của tác phẩm có còn nguyên vẹn sau khi bị AI “phối lại”?
Ngày càng có ít người đọc các tác phẩm gốc, những thứ mang lại cho chúng ta nhiều trải nghiệm mà AI có thể bỏ qua. Điều này dẫn đến việc khó phân biệt giữa người đọc sâu và người đọc hời hợt. Rothman nhận xét rằng quan niệm “đọc nhiều là có học thức, trí tuệ” đang dần mất đi, bởi vì đã có AI giúp con người hiểu “đủ”.
Không phải tất cả các tác phẩm đều có thể tóm gọn hoặc viết lại một cách dễ dàng. Theo Rothman, những tác phẩm như bộ tiểu thuyết Neapolitan của nhà văn Italy Elena Ferrante hay cuốn sách khoa học “Gödel, Escher, Bach: An Eternal Golden Braid” của Douglas R. Hofstadter không nên bị tóm lược, vì độ dài và sự phức tạp chính là những yếu tố làm nên giá trị của chúng.
Những sáng tác mang đậm yếu tố văn hóa địa phương và lịch sử cũng không nên bị chỉnh sửa. Rothman lấy ví dụ về bộ ba tác phẩm “Childhood” (Thời thơ ấu), “Boyhood” (Thời niên thiếu) và “Youth” (Thời tuổi trẻ) của đại văn hào Nga Lev Tolstoy. Mặc dù trong sách có một số cụm từ tiếng Đức và chi tiết văn hóa Nga khó hiểu, ông không muốn đọc chú thích mà chỉ muốn đắm mình trong câu chuyện được kể bằng lối văn hấp dẫn và độc đáo của Tolstoy.
Rothman viết: “Chúng ta quan tâm đến ý định, bản sắc và quyền sở hữu của người viết. Chúng ta biết rằng một tác phẩm viết là sự sắp xếp con chữ cụ thể, và nó sẽ mất đi sự độc đáo và giá trị nếu bị biên soạn lại trong một số trường hợp. Tuy nhiên, chúng ta cũng có thể thích thú với việc trở thành một biên tập viên của AI, biên tập những gì chúng cung cấp”.
Mặc dù AI có thể cải thiện nhiều hạn chế của con người, Rothman vẫn khẳng định rằng nó chỉ là một công cụ. Ông đưa ra giả định rằng khi văn bản trở nên dễ bị chỉnh sửa, thay thế và trừu tượng hóa, con người sẽ có xu hướng tìm đọc các bản tóm tắt hoặc nghe podcast để nắm bắt thông tin nhanh chóng. Trong viễn cảnh đó, một số tác giả sẽ nỗ lực chinh phục độc giả bằng phong cách riêng, trong khi những người khác chỉ “viết cho AI”. Có lẽ, những phong cách viết mới sẽ tạo ra những “vùng đọc” riêng cho con người.
Trong khi nhiều người vẫn giữ thói quen đọc sách giấy và báo in, một số khác lại thích đọc trên điện thoại thông minh vì sự tiện lợi của “một thư viện bỏ túi”. Một bộ phận khác thậm chí xem việc đọc từng chữ là lỗi thời. Họ có thể bắt đầu đọc một cuốn sách trên thiết bị điện tử, sau đó chuyển sang nghe sách nói hoặc bỏ dở để lướt mạng xã hội và các nền tảng giải trí như Netflix và YouTube.
Sự thay đổi này đã diễn ra trong nhiều thập kỷ, phần lớn được thúc đẩy bởi các công nghệ mà giới trẻ tiếp cận nhiều nhất. Do đó, ít người nhận ra mức độ nghiêm trọng của vấn đề. Để làm rõ quan điểm này, Rothman dẫn chứng hai cuộc khảo sát của Quỹ Nghệ thuật Mỹ (National Endowment for the Arts) và Trung tâm Thống kê Giáo dục Mỹ (National Center for Education Statistics) về tỷ lệ đọc sách của người trưởng thành và trẻ em vào năm 2023.
Kết quả cho thấy trong vòng 10 năm, số lượng người lớn đọc ít nhất một cuốn sách trong năm giảm nhẹ, từ 55% xuống 48%. Trong khi đó, số trẻ 13 tuổi đọc sách “để tìm niềm vui hàng ngày” đã giảm gần một nửa, từ 27% xuống 14%. Các giáo sư cũng phàn nàn rằng nhiều sinh viên bị điện thoại di động làm xao nhãng, không thể tập trung đọc các văn bản dài và sâu sắc.
Rothman đặt câu hỏi: “Nếu chúng ta ‘cày’ phim siêu nhiên ‘Stranger Things’ thay vì đọc truyện kinh dị của Stephen King, nghe podcast self-help thay vì mua sách cùng chủ đề, thì đó có phải là sự kết thúc của nền văn minh?”.
Tuy vậy, tác giả cho rằng không nên bi quan trước thực trạng con người ngày càng xa rời sách vở. Bởi vì ngoài sách, chúng ta còn có nhiều hình thức tiếp cận tri thức khác. Và việc đọc không chỉ đơn thuần là để nắm bắt thông tin. Một tác phẩm có thể không phải là điểm cuối cùng của quá trình sáng tạo, mà là một bước đệm, một cầu nối dẫn đến những ý tưởng mới và những khám phá sâu sắc hơn.
Admin
Nguồn: VnExpress
