Năm 2016 đánh dấu một bước ngoặt lớn trong lịch sử chạy bộ thế giới khi Nike giới thiệu đôi giày Vaporfly 4%. Hãng thể thao đến từ Mỹ này hứa hẹn rằng đôi giày sẽ giúp người chạy tiết kiệm đến 4% năng lượng tiêu hao trong mỗi bước chạy. Vào thời điểm đó, Vaporfly 4% chưa được bán rộng rãi mà được Nike phát triển riêng cho dự án “Breaking2”, với mục tiêu giúp Eliud Kipchoge phá kỷ lục chạy marathon dưới 2 giờ.
Ban đầu, nhiều người hoài nghi về hiệu quả của Vaporfly 4%. Tuy nhiên, những nghiên cứu độc lập dần dần chứng minh được lợi ích của nó. Một nghiên cứu quan trọng được công bố trên tạp chí khoa học Sports Medicine năm 2018, do nhóm nghiên cứu của tiến sĩ Wouter Hoogkamer (hiện là giáo sư sinh lý học vận động tại Đại học Massachusetts) thực hiện, cho thấy Vaporfly 4% giúp giảm trung bình 4% chi phí oxy tiêu thụ, tương đương với việc tăng tốc độ khoảng 2-3% ở cùng một mức gắng sức.
Tiến sĩ Hoogkamer cho biết: “Chúng tôi đã tiến hành thử nghiệm đối chứng với nhiều mẫu giày khác nhau trong môi trường được kiểm soát chặt chẽ. Vaporfly 4% vượt trội hơn tất cả về hiệu quả năng lượng. Đó là nhờ sự kết hợp giữa đệm ZoomX đàn hồi và tấm carbon toàn phần trong đế giữa.”
Vậy điều gì tạo nên sức mạnh của tấm carbon? Thực tế, tấm carbon không phải là một phát minh mới trong ngành sản xuất giày thể thao. Nhưng khi được đặt giữa lớp đệm dày, nó tạo ra hiệu ứng “cần bật”, giúp tối ưu hóa độ cứng trong mỗi chu kỳ tiếp đất và đẩy chân. Nhờ đó, người chạy nhận được lực phản hồi mạnh mẽ hơn mà không cần gắng sức thêm.
Tiến sĩ Geoffrey Burns, một nhà sinh lý học tại Đại học Michigan đồng thời là một vận động viên ưu tú, nhận định: “Tấm carbon có thể được coi như một bộ khung chịu lực, định hình lại cách bàn chân tương tác với mặt đất. Nó tạo cảm giác ‘nẩy’ lên thay vì chìm xuống như những đôi giày truyền thống.”
Tuy nhiên, tiến sĩ Burns cũng lưu ý rằng hiệu quả thực tế của tấm carbon phụ thuộc vào tốc độ chạy và dáng người. “Ở tốc độ dưới 4 phút/km, lợi ích sẽ rõ ràng hơn. Với những người chạy chậm hơn, lợi ích có thể giảm đi, thậm chí không đáng kể.”
Huấn luyện viên Hưng Võ của HOKA Run Club chia sẻ thêm rằng, ngoài mục đích thi đấu, những đôi siêu giày với tấm carbon chỉ phát huy tối đa hiệu quả trong các bài tập tốc độ như tempo hoặc interval. “Phản lực từ đế carbon giúp duy trì tốc độ tốt hơn mà không bị mỏi cơ sớm, đặc biệt là vùng bắp chân và đùi trước, từ đó giúp tiết kiệm sức lực đáng kể.”
Bên cạnh tấm carbon, lợi ích từ bọt đệm cũng được các nhà khoa học chú trọng. Trong các nghiên cứu tiếp theo, nhiều nhà khoa học đồng ý rằng chất liệu đế giữa, đặc biệt là loại bọt Pebax hoặc TPEE siêu nhẹ và đàn hồi cao, mới là yếu tố then chốt giúp giảm chi phí năng lượng.
Một nghiên cứu năm 2021 trên Journal of Sports Sciences đã phân tích và so sánh giữa các mẫu giày carbon và không carbon của một số thương hiệu như Nike, Adidas, Saucony, Asics… và kết luận: “Tấm carbon chỉ phát huy hiệu quả khi kết hợp với lớp đệm có độ nén thấp và khả năng phục hồi cao. Đó là công thức tạo nên hiệu quả đàn hồi.”
Huấn luyện viên chạy bộ lừng danh người Mỹ Jack Daniels, tác giả của giáo trình “Daniels’ Running Formula”, ví tấm carbon như khung xương sống, còn lớp đệm là cơ bắp. “Nếu bạn đặt tấm carbon vào một đôi giày đế EVA thông thường, nó chẳng khác gì một miếng nhựa cứng,” vị huyền thoại 93 tuổi nhận xét.
Không thể phủ nhận những lợi ích mà siêu giày mang lại, tuy nhiên, sự xuất hiện của chúng cũng làm dấy lên những tranh cãi về tính công bằng. Kể từ năm 2017, hàng trăm vận động viên chuyên nghiệp và phong trào đã cải thiện đáng kể thành tích cá nhân nhờ những đôi siêu giày carbon.
Eliud Kipchoge đã sử dụng những mẫu Vaporfly cải tiến trong hai lần phá kỷ lục thế giới marathon vào các năm 2018 (2 giờ 1 phút 39 giây) và 2022 (2 giờ 1 phút 9 giây), cũng như trong cột mốc không chính thức sub2 (1 giờ 59 phút 40 giây) tại Vienna năm 2019. Kelvin Kiptum, một vận động viên người Kenya, đã phá sâu kỷ lục của Kipchoge chỉ sau một năm khi vô địch Chicago Marathon 2023 với thời gian 2 giờ 0 phút 35 giây bằng đôi Alphafly Next% 3, một siêu giày carbon khác. Tương tự, Tigst Assefa của Adidas đã phá kỷ lục thế giới nữ tại Berlin Marathon 2023 (2 giờ 11 phút 53 giây) bằng đôi siêu giày mới ra mắt của thương hiệu Đức, Adizero Adios Pro Evo 1.
Một nghiên cứu năm 2023 của Viện khoa học thể thao Na Uy, phân tích dữ liệu từ hơn 400.000 kết quả marathon từ năm 2015 đến 2022, cho thấy: “Kể từ khi siêu giày xuất hiện, thời gian trung bình của top 5% vận động viên chạy marathon nhanh nhất đã giảm từ 3-4 phút. Trong khi đó, nhóm vận động viên trung bình chỉ cải thiện khoảng 1-1,5 phút.”
Điều này làm dấy lên những lo ngại về tính công bằng. Nhiều vận động viên cho rằng sự ra đời của siêu giày carbon khiến việc so sánh thành tích giữa người sử dụng và người không sử dụng trở nên không công bằng. Tổ chức Điền kinh Thế giới (World Athletics) đã phải ban hành quy định vào năm 2020, giới hạn độ dày đế giày không quá 40mm và chỉ cho phép sử dụng tấm carbon một lớp, nhằm đảm bảo sự cạnh tranh công bằng.
Vậy, người chạy phong trào có nên cân nhắc sử dụng siêu giày carbon? Câu hỏi thường gặp là: “Có nên mua một đôi siêu giày đắt tiền để đổi lấy vài phút cải thiện thành tích?”. Câu trả lời phụ thuộc vào mục tiêu và nền tảng thể lực của mỗi người.
Huấn luyện viên Ben Rosario, Giám đốc Kỹ thuật của đội chạy Mỹ HOKA NAZ Elite, cho rằng: “Với những người chạy sub3, siêu giày có thể giúp bạn phá mốc 2 giờ 55 phút mà không cần tập luyện thêm. Nhưng nếu bạn đang chạy trên 4 giờ, bạn nên đầu tư vào việc tập luyện trước khi đầu tư vào giày.”
Một khảo sát trên 1.500 người chạy được đăng trên tạp chí Runner’s World năm 2022 cho thấy chỉ khoảng 38% người chạy phong trào cảm nhận được sự cải thiện rõ rệt khi chuyển sang giày carbon. Gần 50% cho biết hiệu quả không khác biệt nhiều so với các đôi giày daily trainer cao cấp thông thường.
Huấn luyện viên Tom Craggs, chuyên gia của Liên đoàn Điền kinh Anh (England Athletics), chia sẻ: “Giày không thể thay thế được kỹ thuật chạy và nền tảng aerobic. Tôi thường khuyên học trò sử dụng siêu giày khi thi đấu, nhưng vẫn luyện tập bằng giày thường để duy trì cảm giác chân và tránh chấn thương.”
Huấn luyện viên Hưng Võ cho biết anh chỉ sử dụng giày carbon một đến hai buổi mỗi tuần và trong ngày thi đấu. “Người chạy cần có kỹ thuật chạy tương đối ổn định mới có thể tận dụng hết hiệu quả của siêu giày này. Nếu gót chân tiếp đất quá nhiều, hiệu quả bật của carbon sẽ giảm đi đáng kể,” anh lưu ý.
Ngoài ra, giá cả và tuổi thọ của giày carbon cũng là một vấn đề cần cân nhắc. Dòng giày này thường có giá từ 5 đến 12 triệu đồng một đôi, tùy thuộc vào loại, đời và nhãn hàng. Tuy nhiên, một số loại chỉ có thể sử dụng được khoảng 250-300km trước khi giảm hiệu quả, thậm chí có loại chỉ dùng được một lần. Đan Quyết, người thắng giải Runner of the Year 2024, lưu ý: “Giày carbon có nhược điểm là khấu hao nhanh hơn đáng kể so với các loại giày tập khác, nó nhanh mòn và nhanh phải thay thế hơn, do đó sẽ tốn kém hơn. Mọi người cần cân nhắc về việc sử dụng sao cho hiệu quả.”
Bên cạnh những lợi ích, siêu giày cũng tiềm ẩn những rủi ro về chấn thương. Do tạo cảm giác nhẹ và nẩy, người chạy thường có cảm giác ít mỏi hơn, dẫn đến việc cố gắng chạy nhanh hơn trong khi cơ và gân vẫn phải chịu tải lớn.
Tiến sĩ Jordan Santos-Concejero, chuyên gia sinh lý vận động tại Đại học Xứ Basque, Tây Ban Nha, cho biết: “Chúng tôi nhận thấy tỷ lệ chấn thương cổ chân và bàn chân tăng nhẹ ở các vận động viên thường xuyên sử dụng giày carbon, do thay đổi trục lực và mất cảm giác phản hồi từ mặt đất.”
Do đó, các chuyên gia khuyến cáo không nên sử dụng siêu giày trong mọi buổi tập. Chỉ nên sử dụng chúng trong các bài chạy tốc độ hoặc thi đấu, và nên xen kẽ với các đôi giày có cấu trúc truyền thống để giữ cân bằng tải cho hệ vận động.
Kỷ lục gia marathon Việt Nam Hoàng Nguyên Thanh cũng khuyến cáo rằng những người mới tập chạy bộ không nên thử giày carbon. “Khi hệ gân cơ chưa đủ khỏe, sự đàn hồi và hoàn trả năng lượng từ tấm carbon sẽ tạo ra áp lực lớn lên gân cơ, làm tăng nguy cơ chấn thương,” vận động viên người Bình Phước chia sẻ.
Khôi Huỳnh, nhà vô địch quen thuộc trên hệ thống VnExpress Marathon, cho biết anh không lạm dụng giày carbon trong tập luyện. “Với các buổi chạy thả lỏng, tôi sử dụng giày chạy thông thường để tập luyện tối ưu và tăng hiệu quả phục hồi. Giày carbon chỉ tốt ở các bài đòi hỏi tốc độ cao nhất hoặc để làm quen trước khi thi đấu,” anh cho biết.
Hiện nay, hầu hết các nhãn hàng lớn như Nike, Adidas, Asics, Puma, Saucony, Hoka, New Balance, Xtep… đều có dòng siêu giày riêng với cấu trúc carbon và đệm dày trên 35mm. Cuộc đua công nghệ đang chuyển sang các cải tiến về trọng lượng, độ ổn định và khả năng tùy biến theo kiểu chạy.
Nike vừa giới thiệu Alphafly 3 với tấm carbon hai đoạn và đệm ZoomX tinh chỉnh. Adidas tập trung vào đế Lightstrike Pro mỏng nhẹ với nhiều rãnh điều hướng. Trong khi đó, Hoka sử dụng tấm carbon hình chữ H để tăng độ linh hoạt.
Huấn luyện viên Mario Fraioli, chủ nhân của podcast “The Morning Shakeout”, dự đoán: “Trong vài năm tới, chúng ta sẽ thấy nhiều công nghệ mang tính ‘cá nhân hóa’, tạo ra những đôi giày tùy biến theo dáng chạy, trọng lượng và kiểu tiếp đất. Đó mới là mục tiêu cuối cùng.”
Siêu giày carbon không còn là một bí mật mà là một thực tế đã được khoa học chứng minh. Chúng giúp cải thiện hiệu quả năng lượng và thành tích, đặc biệt đối với những người chạy nhanh. Tuy nhiên, chúng không phải là “cây đũa thần” cho mọi người chạy. Tập luyện bài bản, dinh dưỡng hợp lý và phân bổ sức lực thông minh vẫn là chìa khóa dẫn đến thành công, dù bạn đang đi một đôi giày êm ái như gối mây hay cứng cáp như thép lò xo.
Admin
Nguồn: VnExpress
